Οι πόλεις διηγούνται την ιστορία τους

Μια ιστορία που γράφεται (και) από εσένα

 

Περιεχόμενα

Λίγα λόγια για τον εκπαιδευτικό
Τι είναι η πόλη;
Πως γεννήθηκαν οι πόλεις;
Μια πόλη παίρνει σχήμα
Μια πόλη μεγαλώνει
Ένα ταξίδι στον χρόνο και τον χώρο
Αναγνωρίζεις ουρανοξύστες και πολυκατοικίες γύρω σου;
Θέματα για σύγχρονους πολίτες
Επιλεγμένη βιβλιογραφία και δικτυογραφία

 

«Η ιστορία του κόσμου είναι η ιστορία της πόλης».
Οswald Spengler

 

Λίγα λόγια για τον εκπαιδευτικό

Εισαγωγή

Διαβάζοντας τις σελίδες του μικρού βιβλίου που έχετε μπροστά σας, μπορείτε να ξετυλίξετε το νήμα του χρόνου και να ταξιδέψετε στις «πόλεις του κόσμου» από την γέννησή τους μέχρι σήμερα, κάνοντας μια σύντομη αναδρομή στην ιστορική και πολεοδομική τους εξέλιξη.

Βασικός στόχος του εντύπου είναι να εξοικειώσει τα παιδιά με την έννοια και τη σημασία της πόλης, μέσα από λέξεις- κλειδιά, ορισμούς και ερμηνείες, και να τους παρουσιάσει τους τρόπους γένεσης και εξέλιξης της πόλης, με ευχάριστο και διασκεδαστικό τρόπο, ώστε να μπορούν να συνδέουν τη μορφή της με τις πολιτισμικές συνθήκες που την δημιούργησαν. Το τελευταίο μέρος του αναφέρεται στη σύγχρονη πόλη καθώς και σε ζητήματα σχετικά με τον σύγχρονο τρόπο κατοίκησης και τους σύγχρονους πολίτες.

Ο εμπλουτισμός του εντύπου με ποικίλες ιδέες και προτάσεις για δραστηριότητες έχει στόχο να προκαλέσει ευχάριστα τα παιδιά, ώστε να απολαύσουν το «διάβασμα» της πόλης. Και παράλληλα να αποκτήσουν γνώσεις, να ερευνήσουν και κατανοήσουν το αστικό τοπίο, να αναπτύξουν ικανότητες παρατήρησης, να ανακαλύψουν τον αρχιτεκτονικό πλούτο του τόπου τους, να προβληματιστούν, να αξιολογήσουν, να βιώσουν, να επινοήσουν, να εκφραστούν δημιουργικά, να συζητήσουν, να ανταλλάξουν ιδέες και εμπειρίες, να συνεργαστούν, να προτείνουν λύσεις, να σχεδιάσουν…
Έτσι, μέσα από τη βιωματική τους εμπειρία τα παιδιά θα επιτύχουν πιστεύουμε, την ομαλή ένταξή τους στο κοινωνικό σύνολο, ως ανήσυχοι  «μικροί» πολίτες του σήμερα και ως «υπεύθυνοι» πολίτες του αύριο.

Η αίσθηση και η εμπειρία της πόλης ολοκληρώνεται μέσα από την συνειδητοποίηση του ότι ο καθένας μας συμβάλλει καθοριστικά στο τελικό της αποτέλεσμα. Για αυτό θα πρέπει να προσπαθήσουμε όλοι μαζί περισσότερο για μια καλύτερη πόλη!

 

Τι είναι η πόλη;

Στις μέρες μας οι περισσότεροι άνθρωποι είναι κάτοικοι πόλεων.
Στην Ελλάδα, όπως και στην υπόλοιπη Ευρώπη περίπου τα 2/3 του πληθυσμού μένουν σε αστικές περιοχές.
Κι εσύ, που διαβάζεις αυτές τις γραμμές, είναι πολύ πιθανό να ζεις σε μια τέτοια περιοχή – και αν όχι, θα έχεις περπατήσει στους δρόμους κάποιας πόλης, κοντινής ή μακρινής, μικρής ή μεγάλης.

Γνωρίζεις, λοιπόν, πώς είναι μια πόλη,  θα μπορούσες άρα να την περιγράψεις. Εικόνες από τα κτίρια, τους ανθρώπους, την καθημερινότητά τους· ήχοι, θόρυβοι και μυρωδιές (ευχάριστες και δυσάρεστες!)...

Να τι μπορεί να συναντήσεις ψάχνοντας τον ορισμό της πόλης στα λεξικά, το διαδίκτυο και τα βιβλία:

Πόλη είναι:

«ένας οικισμός με πάνω από 10.000 κατοίκους» - Βικιπαίδεια

«ένας εκτεταμένος οικισμός, οργανωμένος έτσι ώστε να φιλοξενεί μεγάλο αριθμό κατοίκων και να  εξυπηρετεί την  κοινή τους ζωή»  -  Διαδικτυακή πύλη για την ελληνική γλώσσα

«το σύνολο μεγάλου αριθμού κτηρίων, με πληθυσμό σαφώς μεγαλύτερο από αυτόν του χωριού, o οποίος αναπτύσσει ποικίλες εμπορικές, βιομηχανικές, διοικητικές κ.λπ. δραστηριότητες»  - Λεξικό νέας ελληνικής γλώσσας Μπαμπινιώτη

 

 

Πώς γεννήθηκαν οι πόλεις;

Γύρω στο 5500 π.Χ., οι άνθρωποι έπαψαν να μετακινούνται, αναζητώντας την τροφή τους, εγκαταστάθηκαν μόνιμα σε σπίτια, έμαθαν να καλλιεργούν τη γη και εξημέρωσαν ζώα που τους ήταν χρήσιμα για την επιβίωσή τους. Παράλληλα με τη γεωργία και την κτηνοτροφία ανέπτυξαν βιοτεχνικές δραστηριότητες, για παράδειγμα την κεραμεική, ενώ χάρη στις εμπορικές ανταλλαγές εξασφάλιζαν όσα τους έλειπαν.

Έπρεπε, επίσης, να οργανώσουν το χώρο, τις εργασίες και την κοινωνία τους, ώστε να συνυπάρχουν αρμονικά, αλλά και να προστατεύονται από φυσικούς κινδύνους και εχθρικές απειλές.
Κι έτσι γεννήθηκαν οι πρώτες πόλεις...

Από τότε οι πόλεις άλλαξαν πολλές φορές μορφή μέσα στο χρόνο, καθώς άλλαζαν οι ανάγκες των ανθρώπων. Αν ξαναδιαβάσεις τους ορισμούς των λεξικών και ξανασκεφτείς τις δικές σου εμπειρίες, θα διαπιστώσεις, ίσως, ότι αυτό που διαφοροποιεί την πόλη από τις άλλες μορφές οικισμών είναι κυρίως το μέγεθός της, η μορφή της και οι λειτουργίες που συγκεντρώνει.

Οι αρχαίες πόλεις ήταν όχι μόνο κέντρα βιοτεχνίας και εμπορίου, αλλά και κέντρα διοίκησης, ανάπτυξης κοινωνικής και δημόσιας ζωής, καλλιέργειας των τεχνών και των γραμμάτων. Η μορφή τους καθοριζόταν από τις πολιτικές και κοινωνικές δομές τους. Έτσι, για παράδειγμα, αν και γενικά διαφορετικές, οι ασσυριακές, αιγυπτιακές και μινωικές πόλεις, είχαν, ωστόσο, ένα κοινό βασικό στοιχείο: το μεγάλο ανακτορικό κέντρο τους, με το οποίο συνδέονταν η ζωή και η δραστηριότητα ενός πλήθους ανθρώπων, καθώς το πολιτικό-κοινωνικό σύστημα ήταν και στις τρεις περιπτώσεις μοναρχικό.

Μια πόλη των ημερών μας περιλαμβάνει:

Όσο για τους κατοίκους της πόλης, αυτοί δεν ασχολούνται τόσο με αγροτικές εργασίες, αλλά κυρίως με το εμπόριο, τη βιοτεχνία, τη βιομηχανία και τις υπηρεσίες, όπως την παιδεία, την υγεία, την ασφάλεια, τη διοίκηση, και πολλά άλλα.

 

Μια πόλη παίρνει σχήμα

Aς ξαναγυρίσουμε στο ερώτημα «πώς γεννήθηκαν οι πόλεις;» και ας παρακολουθήσουμε την ιστορία και την εξέλιξή τους μέσα στον χρόνο. Μέσα από αυτή την αναδρομή ίσως καταφέρουμε να δούμε πιο καθαρά με ποιον τρόπο οι πόλεις απέκτησαν σταδιακά το σχήμα, τη μορφή και την ταυτότητά τους...

Όταν οι άνθρωποι έπαψαν να χρησιμοποιούν φυσικούς χώρους διαμονής, όπως οι σπηλιές, και άρχισαν να κατασκευάζουν οι ίδιοι την κατοικία τους, έφτιαξαν πρώτα καλύβες από κλαδιά. Οι καλύβες τους είχαν σχήμα περίπου κυκλικό καθώς:

Αργότερα, όταν με την πρόοδο των εργαλείων τους οι άνθρωποι πέρασαν στην κατασκευή των πρώτων λίθινων κατοικιών, αυτές ήταν και πάλι κυκλικές. Σταδιακά μετατράπηκαν σε ελλειψοειδείς, πεταλόσχημες και τελικά σε ορθογωνικές. Οι ορθογώνιοι χώροι αντιστοιχούσαν στις νέες ανάγκες και λειτουργίες που προέκυπταν όσο ο άνθρωπος εξελισσόταν, καθώς μπορούσαν να διαρρυθμιστούν πιο εύκολα από τους κυκλικούς. Έτσι, δημιουργήθηκαν χώροι για ανάπαυση, για μαγείρεμα και για φαγητό, για αποθήκευση προϊόντων, για εργασίες όπως για παράδειγμα η υφαντική – και μάλιστα, ο καθένας από αυτούς με διαφορετική μορφή και προδιαγραφές, ανάλογα με τις λειτουργίες που έπρεπε να καλύψει. Δεν είναι τυχαίο ότι ζώα και πουλιά δεν έπαυσαν ποτέ να κατασκευάζουν κυκλικές φωλιές, μιας και τις χρησιμοποιούν μόνο για ύπνο...

Κυκλικό ήταν επίσης το σχήμα των πρώτων οικισμών, των πολύ μακρινών προγόνων της σημερινής πόλης, όταν αυτοί αποτελούνταν από λίγες μόνο καλύβες κτισμένες γύρω από έναν κοινό ελεύθερο χώρο, σε μια απλή προσπάθεια συγκέντρωσης ή, σύμφωνα με τον όρο των ειδικών, «συσπείρωσης». Με τον καιρό, όσο αυξανόταν ο αριθμός των οικημάτων, τα προβλήματα, που έπρεπε να επιλυθούν, ήταν βέβαια διαφορετικά.

Ανεξάρτητα, πάντως, από το μέγεθός της, μια πόλη αποτελείται από τρεις βασικές πολεοδομικές μονάδες που επαναλαμβάνονται ρυθμικά συνθέτοντας την εικόνα της: το κτίριο, το οικοδομικό τετράγωνο και τον οδικό άξονα.

 

Μια πόλη μεγαλώνει

Μια πόλη μπορεί να δημιουργήθηκε και να αναπτύχθηκε:
α) τυχαία, με απλή οικοδόμηση κτιρίων σε μια περιοχή και σταδιακή επέκτασή της, μπορεί να είναι δηλαδή πόλη φυσικής ανάπτυξης, ή
β) ακολουθώντας ένα συγκεκριμένο σχέδιο – να είναι δηλαδή πόλη βάσει σχεδίου.

Oι πόλεις φυσικής ανάπτυξης αναπτύσσονται σταδιακά, γύρω από μια περιοχή που παραμένει ελεύθερη. Τα κτίρια συσπειρώνονται όσο το δυνατόν πιο κοντά στο κέντρο, πάνω σε ακτινωτούς δρόμους που οδηγούν σε αυτό. Όταν η απόσταση από τον πυρήνα του οικισμού γίνεται πολύ μεγάλη, τότε διαμορφώνονται και εγκάρσιοι δρόμοι οι οποίοι συνδέουν τα απομακρυσμένα σπίτια, ώστε να μη χρειάζεται να επικοινωνούν μεταξύ τους μέσω κέντρου.

Παράλληλα, οι δρόμοι αυτοί ευνοούν την οικοδόμηση νέων κτιρίων κατά μήκος τους. Όταν συμπληρωθούν και αυτοί, συνεχίζεται η επέκταση ξανά στους ακτινωτούς δρόμους κ.ο.κ.  Σχηματίζεται έτσι μια ακτινωτή πόλη με ομόκεντρους δακτυλίους – θα μπορούσαμε να πούμε ότι θυμίζει τον ιστό μιας αράχνης. Στην γλώσσα των πολεοδόμων, η μορφή της πόλης προκύπτει με βάση τους δύο στόχους που προαναφέραμε: τη συσπείρωση και την προσπελασιμότητα των κτιρίων, δηλαδή τη δυνατότητα πρόσβασης σε αυτά.

Οι πόλεις βάσει σχεδίου οικοδομήθηκαν σύμφωνα με σχέδιο που είχαν προηγουμένως εκπονήσει κάποιοι ειδικοί. Σε πολλές πόλεις της αρχαιότητας, που κτίστηκαν βάσει σχεδίου, εφαρμόστηκε το Ιπποδάμειο σύστημα.  Το πολεοδομικό αυτό σύστημα πήρε το όνομά του από τον μιλήσιο αρχιτέκτονα, πολεοδόμο και φιλόσοφο Ιππόδαμο (5ος αι. π.Χ.), ο οποίος το επεξεργάστηκε και μάλιστα διατύπωσε συγκεκριμένη θεωρία για τη σχέση  της δομής της κοινωνίας και του σχεδιασμού της πόλης. Πρόκειται για ένα σχέδιο που βασίζεται στην κοινή λογική και την προσπάθεια για οικονομία χώρου. Έτσι, σε ένα πλέγμα-κάνναβο που αποτελείται από παράλληλους και κάθετους δρόμους, σχηματίζονται ορθογώνια οικοδομικά τετράγωνα ίσου εμβαδού. Ως πολεοδομικό σύστημα χαρακτηρίζεται από τάξη και κανονικότητα, ταχύτητα οργάνωσης, ευκολία χρήσης και λογική. Η ισότητα των οικοδομικών τετραγώνων δίνει εξάλλου τη δυνατότητα για δίκαιη κατανομή των ιδιοκτησιών, ισονομία και κοινωνική δικαιοσύνη.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα πόλης φυσικής ανάπτυξης, στον αρχαίο ελληνικό κόσμο, ήταν η Αθήνα. Στις πόλεις που κτίστηκαν βάσει σχεδίου συγκαταλέγονται o Πειραιάς και η Όλυνθος καθώς και πόλεις των αποικιών όπως ο Σελινούς. Υπάρχουν και περιπτώσεις πόλεων, όπως της Μιλήτου και της Πριήνης στη Μικρά Ασία, που ανοικοδομήθηκαν κατά το Ιπποδάμειο σύστημα μετά την καταστροφή τους κατά τη διάρκεια των Περσικών πολέμων.

Μήπως, ωστόσο, ακόμα και αν η μορφή μιας πόλης δεν βασίστηκε σε κάποιο οργανωμένο σχέδιο, η φυσική ανάπτυξή της δεν είναι τόσο τυχαία όσο φαίνεται;

Ο άνθρωπος χαράζει διαδρομές με την καθημερινή κίνησή του από και προς τις πηγές νερού, τα σημεία συλλογής ή παραγωγής τροφής και αγαθών και τους τόπους κατοίκησης, συνάθροισης –συναλλαγής και ταφής. Θα πρέπει, λοιπόν, να δεχθούμε ότι και στους δύο τύπους πόλεων που διακρίναμε, στη6ν πόλη φυσικής ανάπτυξης και στην πόλη βάσει σχεδίου, η διαμόρφωση του οδικού δικτύου και η κατανομή των λειτουργιών δεν είναι τυχαία. Ακολουθούνται κανόνες, είτε ασυνείδητα στην πρώτη περίπτωση, είτε συνειδητά και φανερά στη δεύτερη. Υπάρχουν πάντα αναγκαία στοιχεία που «γεννούν» το σχέδιο μιας πόλης.

Ένα ταξίδι στον χρόνο και τον χώρο

Κύριοι σταθμοί στην ιστορία των πόλεων

H πρώτη εμφάνιση πολυάνθρωπων οικισμών τοποθείται στη νεολιθική εποχή και πιο συγκεκριμένα γύρω στο 5000 π.Χ. Στην περιοχή ανάμεσα στον Τίγρη και τον Ευφράτη, στις κοιλάδες του Νείλου, του Ινδού και του Γάγγη καθώς και κατά μήκος του Κίτρινου ποταμού, η άρδευση οργανώθηκε, η καλλιέργεια της γης συστηματοποιήθηκε, η παραγωγή αναπτύχθηκε, με αποτέλεσμα τη συγκέντρωση όλο και περισσότερων ανθρώπων στα μέρη αυτά.

Οι πρώτες πόλεις εμφανίζονται στη Μεσοποταμία, την Αίγυπτο, την Ινδία και τη Βόρεια Κίνα, στις περιοχές δηλαδή όπου αναπτύχθηκαν οι αρχαιότεροι πολιτισμοί. Στη Μεσοποταμία αναπτύχθηκαν οι πόλεις Ουρ, Λαγκάς, Νιπούρ, Ακκάδ, Ασσού και αργότερα η Βαβυλώνα. Στην Αίγυπτο η Μέμφιδα και οι Θήβες και στην Ινδία, το Μοχέντζο Ντάρο και η Χαράπα. Δεν είχαν μεγάλο μέγεθος, σε σύγκριση με τα σημερινά μέτρα, ωστόσο κατάφεραν να οργανωθούν, επηρεάζοντας τη γύρω περιοχή τους μέσα από εμπορικές συναλλαγές.
Την ίδια περίπου περίοδο εμφανίζονται μόνιμοι οικισμοί και στη Μεσογειακή λεκάνη, όπως στη Θεσσαλία και στην Κνωσό της Κρήτης, ή στη Χοιροκοιτία της Κύπρου. Στον ελλαδικό χώρο συναντάμε επίσης τις πολύ οργανωμένες ακροπόλεις του Σέσκλου και του Διμηνιού.

Οι δύο από τους τρεις σημαντικούς προϊστορικούς πολιτισμούς που αναπτύχθηκαν στην περιοχή του Αιγαίου, ο μινωικός και ο μυκηναϊκός, χαρακτηρίζονται από τα πολλά ανάκτορα. Τα ερείπια της ακρόπολης των Μυκηνών και της Τίρυνθας, με τα επιβλητικά και ογκώδη Κυκλώπεια τείχη, που μοιάζουν απόρθητα, αποκαλύπτουν το μόνιμο φόβο του κινδύνου εχθρικών επιδρομών. Οι ανώτερες κοινωνικές τάξεις του μυκηναϊκού κόσμου ζούσαν σε καλά οχυρωμένες ακροπόλεις σε κορυφές λόφων, ενώ ο υπόλοιπος πληθυσμός κάτω από την ακρόπολη, μέσα στην οποία κατέφευγε για να προστατευθεί σε περίπτωση εχθρικής απειλής.

Οι πόλεις-κράτη, που πρωτοεμφανίσθηκαν στην αρχαία Ελλάδα γύρω στο 800 π.Χ., αποτέλεσαν έναν σημαντικό σταθμό στην ιστορία των πόλεων, καθώς αναδείχθηκαν σε σημαντικές εστίες οργάνωσης της οικονομικής δραστηριότητας και της κοινωνικής ζωής. Η Αθήνα, η Κόρινθος, η Ερέτρια, η Σπάρτη εξελίχθηκαν κατά την αρχαϊκή (700-480 π.Χ.) και την κλασική περίοδο (480-323 π.Χ.) σε μεγάλα βιοτεχνικά, εμπορικά, πνευματικά και καλλιτεχνικά κέντρα. Σημαντικές πόλεις των κλασικών χρόνων υπήρξαν επίσης η Μίλητος και η Έφεσος στη Μικρά Ασία. Η Αθήνα, που ήταν η μεγαλύτερη πόλη, είχε στα χρόνια της ακμής της πληθυσμό μόλις εκατό περίπου χιλιάδων κατοίκων. Αν και καθεμία από τις πόλεις αυτές είχε αρκετές ιδιαιτερότητες ως προς τη δομή της, ανάλογα και με το ανάγλυφο του εδάφους, σε γενικές γραμμές αποτελούνταν από ένα αστικό κέντρο που περιβαλλόταν από την ύπαιθρο.

Στο κέντρο του άστεως δέσποζε η ακρόπολη, το φρούριο της πόλης, που σταδιακά εξελίχθηκε από χώρος κατοίκησης σε έδρα της πολιτικής εξουσίας, για να αποτελέσει τελικά θρησκευτικό κέντρο. Άλλα βασικά πολεοδομικά στοιχεία της αρχαίας ελληνικής πόλης ήταν η αγορά, δηλαδή ο χώρος εμπορικών δραστηριοτήτων, συγκέντρωσης των πολιτών και ανάπτυξης της δημόσιας ζωής, το θέατρο και το στάδιο. Το δικαστήριο και το βουλευτήριο ήταν οι χώροι όπου διακανονίζονταν και συζητούνταν οι δημόσιες και ιδιωτικές υποθέσεις της πόλης και των πολιτών, στο πλαίσιο του δημοκρατικού πολιτεύματος που είναι ελληνική επινόηση (διακυβέρνηση του δήμου δηλαδή του λαού).

Η ίδρυση της αυτοκρατορίας του Μεγάλου Αλεξάνδρου εγκαινίασε μια νέα περίοδο στην εξέλιξη του ελληνικού πολιτισμού, αλλά και των πόλεων. Ήδη πριν από τις κατακτήσεις του οι πόλεις γύρω από την ανατολική Μεσόγειο είχαν αρχίσει να αποκτούν όλο και μεγαλύτερη οικονομική ανάπτυξη. Στην απέραντη αυτοκρατορία, που προέκυψε από τις κατακτήσεις του Μεγάλου Αλεξάνδρου, και στα ελληνιστικά βασίλεια που την διαδέχθηκαν κτίστηκαν πολυάριθμες νέες πόλεις, με πολύ μεγαλύτερη έκταση και με ευρεία χρήση του ιπποδάμειου συστήματος, όπως η Αλεξάνδρεια στην Αίγυπτο και η Απάμεια στη Συρία. Από τα καλύτερα παραδείγματα σχεδίου ελληνιστικής πόλης είναι της Πριήνης.

Με τη ρωμαϊκή επέκταση, η Ρώμη έγινε το σπουδαιότερο κέντρο ενός απέραντου πολυεθνικού κράτους (2ος αι. π.Χ. – 330). Οι Ρωμαίοι ίδρυσαν πολυάριθμες πόλεις και «τυποποίησαν» τη μορφή τους. Αξίζει να θυμόμαστε ότι η μορφή πολλών ρωμαϊκών πόλεων ακολούθησε έναν τύπο που καταγόταν από την αρχιτεκτονική των στρατοπέδων: είχε δηλαδή σχήμα τετραγώνου, που διαιρούνταν σε τέσσερα ίσα τμήματα από δύο κύριους κάθετους δρόμους. Αυτός, που ακολουθούσε την κατεύθυνση Βορρά-Νότου, ονομαζόταν cardo maximus και ο άλλος, κατά τον άξονα Ανατολής- Δύσης, decumanus maximus. Στο σημείο της τομής των δύο κύριων δρόμων σχηματιζόταν το forum, το κέντρο της πόλης. Το σύστημα αυτό έχει αναγνωρισθεί και στη Θεσσαλονίκη όπου η Via Regia (Βασιλική Οδός), η σημερινή Εγνατία, είναι ο decumanus, ενώ η Ελ. Βενιζέλου η κεντρική cardo. Στις ρωμαϊκές πόλεις της Συρίας, οι μεγάλοι αυτοί δρόμοι διατηρούν ακόμη τη μεγαλοπρέπεια και τη δόξα των ρωμαϊκών χρόνων. Οι κιονοστοιχίες τους, αντί να διακόπτονται στη θέση της συμβολής τους με τους πλάγιους δρόμους, ενώνονται με μεγάλα τόξα ή τετράπυλα. Πολλές φορές στολίζονται επιπλέον με αγάλματα ή άλλα διακοσμητικά στοιχεία.

Στη δυτική ρωμαϊκή αυτοκρατορία, η οποία, τον 5ο αιώνα μ.Χ., καταλύθηκε από βαρβαρικά φύλα (Οστρογότθους, Βησιγότθους, Λομβαρδούς κ.ά.), οι πόλεις είτε έχασαν την οικονομική σημασία τους είτε έσβησαν ολοκληρωτικά, καθώς οι κάτοικοί τους περιορίστηκαν στην καλλιέργεια της γης. Τα αστικά κέντρα διακρίνονταν από την ύπαιθρο μόνο χάρη στον διοικητικό τους ρόλο (έδρες επισκόπων κ.λπ.). Μόνο από τον 11ο αιώνα παρατηρείται ανάπτυξη των βιοτεχνικών δραστηριοτήτων και διαχωρισμός τους από τη γεωργία. Οι τεχνίτες και οι έμποροι ξεχώρισαν τότε από τον αγροτικό πληθυσμό και συγκεντρώθηκαν σε ορισμένες περιοχές, οι οποίες εξελίχθηκαν σιγά-σιγά σε πόλεις.

Στην ανατολική ρωμαϊκή αυτοκρατορία, το Βυζάντιο, η πρωτεύουσα Κωνσταντινούπολη, σταυροδρόμι μεταξύ Ευρώπης και Ασίας, αποτέλεσε για πολλούς αιώνες πρότυπο πόλης, τόσο για τους Βυζαντινούς όσο και για τους ξένους. Απλωμένη πάνω σε επτά χαμηλούς λόφους, όπως και η Ρώμη, η πόλη που ίδρυσε ο Μέγας Κωνσταντίνος σχεδιάστηκε σύμφωνα με ρωμαϊκά πρότυπα. Η αρχαία της ακρόπολη διατηρήθηκε και κοντά της κτίστηκαν το παλάτι, η σύγκλητος και άλλα σημαντικά οικοδομήματα. Κεντρική θέση στην πόλη είχε μια κυκλική πλατεία, το Φόρο του Κωνσταντίνου, το οποίο διέσχιζε ο κύριος οδικός άξονας της πόλης, η Μέση οδός. Η πόλη είχε ισχυρά τείχη, τέσσερα κύρια λιμάνια, πολλές πλατείες, στολισμένες με αγάλματα, ιππόδρομο και πολυτελή δημόσια κτίρια.

Στην υπόλοιπη επικράτεια της βυζαντινής αυτοκρατορίας, μέχρι τα μέσα του 6ου αιώνα, οι μεγάλες πόλεις παρουσίαζαν ιδιαίτερη ανάπτυξη. Στη συνέχεια, όμως, με τον περιορισμό των εδαφών του βυζαντινού κράτους από τις εχθρικές επιδρομές αλλά και τις φυσικές καταστροφές – σεισμούς και θανατηφόρες επιδημίες – τα αστικά κέντρα της αυτοκρατορίας περιέπεσαν σε μαρασμό. Οι πόλεις μειώθηκαν σημαντικά σε αριθμό, μέγεθος και πληθυσμό, ενώ την ίδια στιγμή η ανασφάλεια και η ανάγκη να προστατευθούν οι κάτοικοι οδήγησε στην οικοδόμηση νέων οχυρώσεων ή στην επισκευή και ενίσχυση των παλαιών. Μόλις από τον 9ο αιώνα παρατηρείται ανάκαμψη των βυζαντινών αστικών κέντρων. Όμως οι μορφή τους έχει αλλάξει ριζικά. Πρόκειται πλέον για πόλεις-κάστρα, κτισμένες σε ορεινές, δύσβατες περιοχές, χωρίς πολεοδομικό σχεδιασμό. Σημαντική οικονομική ανάπτυξη φαίνεται να γνωρίζουν και πάλι οι βυζαντινές πόλεις κατά τον 11ο και τον 12ο αιώνα. ΄Ηταν οχυρωμένες, διέθεταν κοσμικά και εκκλησιαστικά δημόσια κτίρια, φιλοξενούσαν βιοτεχνικές και εμπορικές δραστηριότητες και περιλάμβαναν μεγάλες περιοχές κατοικίας, άλλοτε πυκνοκατοικημένες και άλλοτε όχι. Καθώς η επιβίωσή τους βασιζόταν στην αγροτική παραγωγή, ήταν άρρηκτα συνδεδεμένες με την ύπαιθρο. Ιδιαίτερη ανάπτυξη γνώρισαν τα παραθαλάσσια αστικά κέντρα, όπως η Θεσσαλονίκη και η Μονεμβασία, καθώς η θάλασσα αποτελούσε δρόμο επικοινωνίας αλλά και διακίνησης εμπορικών αγαθών.

Τον 15ο αιώνα η βυζαντινή αυτοκρατορία καταλύθηκε από τους Οθωμανούς. Από την άλλη πλευρά, στη Δύση, οι πόλεις πέρασαν σταδιακά σε τροχιά ανάπτυξης σε όλους τους τομείς της οικονομικής δραστηριότητας και της πνευματικής και κοινωνικής ζωής. Η οικονομική ανάκαμψη και η επικράτηση του ορθολογισμού, στην εποχή της Αναγέννησης (15ος - 16ος αι.) οδηγεί σε αναζητήσεις για την ιδανική πόλη, με βάση τις αρχαίες πηγές, αλλά και σε εφαρμογή μεγάλων πολεοδομικών και οικοδομικών προγραμμάτων στα οποία επικρατούν η συμμετρία και οι αρμονικές αναλογίες. Οι δρόμοι και τα μέτωπα των οικημάτων ευθυγραμμίζονται, τα κτίρια της πολιτικής και θρησκευτικής εξουσίας αποκτούν μνημειακή μορφή και συνδέονται μεταξύ τους με τους κύριους οδικούς άξονες, οι πλατείες αποκτούν σημαντικό ρόλο μέσα στον πολεοδομικό ιστό, ενώ εμφανίζονται επίσης νέοι οικοδομικοί τύποι κτιρίων. Από τις πιο χαρακτηριστικές πόλεις της Αναγέννησης, είναι το Άμστερνταμ, η Φλωρεντία, το Ουρμπίνο καθώς και η Πιέντσα στην Τοσκάνη της Ιταλίας, γενέτειρα του πάπα Πίου Β΄. Στους επόμενους δύο αιώνες (17ο – 18ο αι.), που αποκαλούμε περίοδο του μπαρόκ, στη δυτική Ευρώπη επεκράτησαν τάσεις για δημιουργία μεγάλων πόλεων με υπερβολικά διακοσμημένα κτίρια, οι οποίες χαρακτηρίζονται από μεγαλοπρέπεια και πολυμορφία. Τα οικοδομικά τετράγωνα έχουν κλειστά, και συχνά καμπύλα, μέτωπα προς τους δρόμους, οι οδικοί άξονες είναι μεγάλοι και οι πλατείες αποκτούν καμπύλα ή πολύπλευρα σχήματα, πολλά υψομετρικά επίπεδα και ποικίλες διαμορφώσεις (συντριβάνια, κρήνες, καθιστικά, αγάλματα κ.ά.).

Χαρακτηριστικό παράδειγμα πόλης, που «μεταμορφώνεται» από αρχιτεκτονικές και πολεοδομικές επεμβάσεις της περιόδου του μπαρόκ, είναι η Ρώμη. Οι ωραίες πλατείες του Αγίου Πέτρου, του Καπιτωλίου και της Ισπανίας (Piazza di Spagna) δημιουργήθηκαν αυτή την εποχή. Η μεγάλη κρήνη των Τρέβι (Fontana dei Trevi), μια εντυπωσιακή αρχιτεκτονική και γλυπτή σύνθεση με σκηνογραφικό χαρακτήρα, είναι επίσης ενδεικτική των διακοσμητικών τάσεων της περιόδου του μπαρόκ.

Ιδιαίτερη ώθηση στην ανάπτυξη των πόλεων έδωσε και η βιομηχανική επανάσταση, που σημειώθηκε στο τέλος του 18ου με αρχές του 19ου αιώνα, όταν ο άνθρωπος έβαλε στην υπηρεσία του αρχικά τον ατμό, αργότερα τον ηλεκτρισμό και, στον 20ο αιώνα, την πυρηνική ενέργεια. Στην Αγγλία, τη Γαλλία και τη Γερμανία οι πόλεις συνδέθηκαν με τη βιομηχανία και την ανάπτυξη. Νέες θέσεις εργασίας δημιουργήθηκαν και ένα μεγάλο μέρος του αγροτικού πληθυσμού μετακινήθηκε προς τα βιομηχανικά κέντρα-πόλεις σε όλη τη διάρκεια του 18ου και του 19ου αιώνα. Έτσι, κατά τον 19ο αιώνα, ο αστικός πληθυσμός της γης δεκαπλασιάστηκε. Σε πολλές πόλεις μάλιστα άγγιξε ή και ξεπέρασε το ένα εκατομμύριο κατοίκους. Μεγάλο ρόλο στην αύξηση του μεγέθους και του πληθυσμού των δυτικοευρωπαϊκών πόλεων έπαιξε και η ανάπτυξη των συγκοινωνιών, ιδιαίτερα του σιδηροδρόμου, στον 19ο και στις αρχές του 20ού αιώνα. Έντονη αστυφιλία, σαν αποτέλεσμα της βιομηχανικής ανάπτυξης, σημειώνεται επίσης από τις αρχές του 20ού αιώνα και στις Η.Π.Α.

Από την αρχή της εκβιομηχάνισης της παραγωγής μέχρι σήμερα παρατηρείται μια συνεχής αύξηση του μεγέθους των πόλεων. Οι μεγάλες πόλεις διογκώνονται, καθώς δέχονται όλο και περισσότερους εσωτερικούς μετανάστες από τα μικρότερα αστικά κέντρα και την ύπαιθρο. Οι όροι μεγαπόλεις, μεγαλουπόλεις, πόλεις-μητροπόλεις, πόλεις-δορυφόροι, που συναντούμε στα διάφορα συγγράμματα, δεν μας ξενίζουν πια. Είναι όροι οικείοι, χαρακτηρίζουν τις πόλεις μας…

 

Αναγνωρίζεις ουρανοξύστες και πολυκατοικίες γύρω σου;

Πότε και πώς εμφανίστηκαν στις πόλεις;

Οι κοσμογονικές αυτές αλλαγές εξαιτίας της ραγδαίας ανάπτυξης της βιομηχανίας και της υπερβολικής συγκέντρωσης πληθυσμού στις πόλεις άρχισαν πρώτα στη Μ. Βρετανία (1760) και θεωρήθηκαν πραγματική επανάσταση, επειδή άλλαξαν τη ζωή, όχι μόνο της Αγγλίας, αλλά ολόκληρου του κόσμου. Η βιαστική λύση της οικοδόμησης φτηνών εργατικών κατοικιών δίπλα στις τεράστιες βιομηχανικές εγκαταστάσεις κατέληξε να έχει αρνητικά αποτελέσματα για τη ζωή των εργατών, που «στοιβάζονταν» ασφυκτικά σε κατοικίες με κακές συνθήκες διαβίωσης. Παράλληλα η απότομη αύξηση του πληθυσμού στις πόλεις απογείωσε τις τιμές της γης. Καθώς η αλματώδης ανάπτυξη ήρθε με κάποια καθυστέρηση στην υπόλοιπη Ευρώπη, μετά τα μέσα του 19ου αιώνα, οπότε είχε ήδη γίνει ορατή η κακή εικόνα της Αγγλίας, με τις βρώμικες και αποπνικτικές εργατουπόλεις, το παράδειγμά της δεν ακολουθήθηκε. Ο τρόπος, όμως, της κατοίκησης έπρεπε να αλλάξει ώστε η κατοικία να προσαρμοστεί στα νέα δεδομένα και τις ανάγκες της εποχής. Έτσι, ήδη από την αρχή του 19ου αιώνα, στο κέντρο του Παρισιού εμφανίζεται ο νέος χαρακτηριστικός τύπος της σύγχρονης πολυκατοικίας. Η υιοθέτηση του μοντέλου της αστικής πολυκατοικίας επηρέασε καθοριστικά την εικόνα όλων των πόλεων του κόσμου και συνεχίζει να την καθορίζει μέχρι σήμερα.

Όσον αφορά στον πολεοδομικό σχεδιασμό στον δυτικοευρωπαϊκό χώρο, από τα τέλη του 18ου αιώνα μέχρι το 1850 δεν φαίνεται να γίνεται κάποιος σημαντικός σχεδιασμός για ολόκληρες πόλεις παρά μόνο για επεκτάσεις τους. Αντίθετα, στην Αμερική, μετά την ανακήρυξη των ΗΠΑ ως ανεξάρτητου κράτους και την τεράστια οικονομική τους εξέλιξη, ήλθε η ώρα του προβληματισμού, της δημιουργίας των μεγάλων πολεοδομικών σχεδίων και της ανοικοδόμησης πόλεων, από ευρωπαίους, κυρίως, αρχιτέκτονες.

Έτσι, τα ξεχασμένα πολεοδομικά συστήματα της εποχής του μπαρόκ, τα οποία πρότειναν πόλεις με ορθογωνική ή ακτινωτή μορφή, επανέρχονται τώρα με νέα στοιχεία που ικανοποιούν νέες ανάγκες. Ο πολεοδομικός σχεδιασμός του παρελθόντος με βάση τον ορθογωνικό κάνναβο, όπως στο ιπποδάμειο σύστημα, βρήκε εφαρμογή στα νεότερα
χρόνια, στο σχέδιο μίας πόλης τεράστιας έκτασης, στο
Μανχάταν της Νέας Υόρκης (1811). Ο σχεδιασμός πόλης
με βάση το ακτινωτό σύστημα εφαρμόσθηκε στο σχέδιο
του Ντιτρόιτ των ΗΠΑ (1807).

Η επιθυμία των ανθρώπων για εκσυγχρονισμό με την απόκτηση διαμερίσματος, που θα κάλυπτε τις νέες λειτουργικές ανάγκες και τον σύγχρονο τρόπο ζωής, οδήγησε στη διαβίωση σε μια ουδέτερη και απρόσωπη κατοικία-κουτί. Με λίγες εξαιρέσεις, οι χώροι του τυποποιημένου διαμερίσματος, μικροί και μονότονοι, με ελάχιστη λειτουργικότητα δεν μπορούν να καλύψουν πια ούτε τις διαφορετικές ανάγκες των μελών μιας οικογένειας. Ακόμα κι οι καλύτερες συνθήκες άνεσης και υγιεινής, που θα πρόσφεραν, είναι σε πολλές περιπτώσεις ελλιπείς λόγω της φθηνής κατασκευής, των κακών υποδομών, του ανεπαρκούς ηλιασμού, της ελάχιστης μόνωσης κ.τ.λ. Με την υποβάθμιση της κατοικίας, υποβαθμίσθηκε και η εικόνα όλης της πόλης, αφού κατέληξε να μοιάζει τελικά με άμορφη μάζα από την ατέλειωτη επανάληψη των μονότονων γκρίζων πολυκατοικιών...

 

Θέματα για σύγχρονους πολίτες

Διαβάζοντας την πόλη, εντυπώσεις και εμπειρίες

Ο άνθρωπος, στην προσπάθειά του να ορίσει και να οργανώσει το χώρο, δίνει στην πόλη τα δικά του χαρακτηριστικά. Ταυτίζεται με αυτήν και την αντιλαμβάνεται σαν ζωντανό οργανισμό, καθώς γεννιέται, αναπτύσσεται, επεκτείνεται, μεταβάλλεται, κάποτε εξασθενεί, ή ακόμα σβήνει από τον χάρτη.

Πέρα από αυτό, η πόλη, όπως και οι άνθρωποι, δεν είναι μόνο αυτό που βλέπουμε, αλλά και αυτό που ζούμε, που νιώθουμε, όχι μόνο οι εντυπώσεις μας, αλλά και οι εμπειρίες. Η παρουσία του ανθρώπου γεμίζει το χώρο με κατασκευές, λειτουργίες, όνειρα, προσδοκίες, αναμνήσεις, συναισθήματα, συμβολισμούς, σημασίες, βιώματα. Εξερευνώντας την πόλη, τους δρόμους και την ιστορία της, γνωρίζοντάς την, «ζώντας την», παύει να είναι χώρος, γενικός και αφηρημένος, και γίνεται ο τόπος σου, μοναδικός και αγαπημένος.

Τι ψάχνουν οι άνθρωποι στις πόλεις;

Eλευθερία, Επιλογές, Ευκαιρίες

να μορφωθούν, να δουλέψουν, να προοδεύσουν.
Εσύ, τι πιστεύεις;

Όλοι αυτοί οι λόγοι οδηγούν, λοιπόν, στην πόλη. Στις μέρες μας, ωστόσο, οι κάτοικοι συναντούν εκτός από ευκαιρίες και πολλά προβλήματα. Στην Ελλάδα, ειδικά η Αθήνα αλλά και άλλες μεγάλες πόλεις, όπως η Θεσσαλονίκη, η Πάτρα ή το Ηράκλειο, αναπτύχθηκαν απότομα μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και στις επόμενες δεκαετίες συνέχισαν να επεκτείνονται με γοργό ρυθμό. Αυτή η δυσανάλογη ανάπτυξη των αστικών κέντρων, σε βάρος των αγροτικών περιοχών και των μικρότερων οικισμών, έφτασε να δημιουργεί προβλήματα στη ζωή των κατοίκων τους. Πολύ συχνά στις σύγχρονες πόλεις ξεχνιέται η επαφή με τη φύση και την πιο απλή παραγωγική διαδικασία.

Το πράσινο είναι σπάνιο, οι πλατείες και τα πάρκα λιγοστά, η μόλυνση απειλεί. Η ανθρώπινη κλίμακα ξεπερνιέται, η ξεχωριστή ταυτότητα του πολίτη χάνεται στο πλήθος και οι σχέσεις του με τους γύρω του ξεθωριάζουν – οι αποστάσεις, οι συγκοινωνίες, ο χρόνος – χωρίζουν τους ανθρώπους. Απρόσωπες πολυκατοικίες ορθώνονται γύρω μας, αλλάζοντας την όψη και την έννοια της γειτονιάς, που αποτελούσε πάντοτε το ζωογόνο κύτταρο του οικισμού. Στις υποβαθμισμένες συνοικίες της, η πόλη τρέφει τις ανισότητες και μεγεθύνει τα προβλήματα.

Απολαμβάνοντας την πόλη | Πόλεις με θέα στο μέλλον

Σήμερα ο σχεδιασμός των πόλεων αποτελεί αντικείμενο επιστήμης, της πολεοδομίας. Πρωταρχικό καθήκον του πολεοδομικού σχεδιασμού είναι να λαμβάνει υπόψη τις βασικές ανάγκες των ανθρώπων.

Μερικές ιδέες:

Σκέψου δικές σου προτάσεις...

 

Σχεδιάζοντας για όλους

Πόσο νιώθεις ότι ανταποκρίνεται στις δικές σου ανάγκες η πόλη σου; Τα παιδιά έχουν τον χώρο που χρειάζονται για να παίξουν, να τρέξουν, να μιλήσουν με τους φίλους τους;
Τι θα σε έκανε να αισθάνεσαι καλύτερα;
Ποιες αλλαγές θα ήταν απαραίτητες κατά τη γνώμη σου;

Ας ξεκινήσουμε με τις παρεμβάσεις που νομίζεις ότι θα βελτίωναν τη ζωή στη γειτονιά σου:

Η ιστορία της πόλης σου... είναι μια ιστορία που γράφεται και από εσένα, λοιπόν!
Μια ιστορία που δεν έχει τέλος κι έτσι δεν έχει επίλογο, καθώς, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη,
«Η πόλη, ενώ σχηματίστηκε για να εξασφαλίζει την επιβίωση, διατηρείται επειδή διασφαλίζει την ευζωία».

 

Επιλεγμένη βιβλιογραφία και δικτυογραφία

Βιβλιογραφία

Βαλαβάνης Π., Φωκά Ι. Ανακαλύπτω την αρχαία Ελλάδα- Αρχιτεκτονικήκαι πολεοδομία, Αθήνα 1992.

Κορρές Μ. (Επιμ.), Αττικής Οδοί. Αρχαίοι δρόμοι της Αττικής, Αθήνα 2009.

Κορρές Μ. κ.ά., Γνωρίζοντας την Ακρόπολη. Οι ειδικοί μιλούν για τον Ιερό Βράχο, Αθήνα 2010.

Κορρές Μ., Από την Πεντέλη στον Παρθενώνα, Αθήνα 1994.

Λάββας Γ., Επίτομη ιστορία της αρχιτεκτονικής –με έμφαση στον 19ο και 20ο αιώνα, Θεσσαλονίκη 2008.

Λαγόπουλος Α. – Φ. (Επιμ.), Η ιστορία της ελληνικής πόλης, Αθήνα 2004.

Μπελαβίλας Ν., Βαταβάλη Φ., Οδηγός για το περιβάλλον. Πράσινο και ελεύθεροι χώροι στην πόλη, Αθήνα 2009.

Μπούρας Χ. Θ., Μαθήματα Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής, Πρώτος τόμος, Αθήνα 1999.

Μπούρας . Θ., Ιστορία Αρχιτεκτονικής. Δεύτερος τόμος. Αρχιτεκτονική στο Βυζάντιο, το Ισλάμ και την Δυτική Ευρώπη κατά τον μεσαίωνα, Αθήνα 2001 (γ΄ εκδ.).

Μπούρας Χ. κ.ά. (Επιμ.), Αθήναι: Από την Κλασική Εποχή έως Σήμερα (5ος αι. π.Χ.-2000 μ.Χ.), Αθήνα 2000.

Μπούρας Χ. Θ., Βυζαντινή Αθήνα, 10ος -12ος αι., Αθήνα 2010.

Μπούρας Χ. και Φιλιππίδης Δ. (επιμ.), Αρχιτεκτονική, Αθήνα 2013.

Νικολαΐδου Σ., Εισαγωγή στην κοινωνιολογία του χώρου, Αθήνα 1985.

Σαρηγιάννης Γ., Η αρχαία πόλη, Κύκλος Μαθημάτων Ιστορία και Θεωρία
Ι και ΙΙ
, Αθήνα 2011.

Σαρηγιάννης Γ., Εισαγωγή στην ιστορία και θεωρία της πόλης, Αθήνα
1985.

Σημαιοφορίδης Γ., Χάρτα των Αθηνών (μτφρ. Κουρεμένου Στ.), Αθήνα
1983.

Σίνος Σ., Θεωρία και πράξη στην προ-μοντέρνα αρχιτεκτονική, Αθήνα
2012.

Στεφάνου Ι., Στεφάνου Ι., Η περιγραφή της εικόνας της πόλης, Αθήνα
1999.

Στεφάνου Ι., Η φυσιογνωμία της ελληνικής πόλης, Αθήνα 2004.

Τραυλός Ι. Ν., Πολεοδομική Εξέλιξις των Αθηνών. Από των Προϊστορικών Χρόνων μέχρι των Αρχών του 19ου Αιώνος, Αθήνα 1993 (β΄ έκδ.).

Φιλιππίδης Δ., Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, Αθήνα 1984.

 

Alexander Ch., «A city is not a tree», Design 206 (1966) 46 – 55.

Camp J. M., H Αρχαία Αγορά της Αθήνας. Οι Ανασκαφές στην Καρδιά της Πόλης (μτφρ. Κλεώπα Μ.), Αθήνα 2005.

Curcic S., Architecture in the Balkans.From Diocletian to Süleyman the Magnificent, New Haven and London 2010.

Hillier B., The spatial logic of space, Cambridge 1984.

Hoepfner W., Iστορία της Κατοικίας. 5000 π.Χ. – 500 μ.Χ., (μτφρ. Τσαγκαράκης Η.), Θεσσαλονίκη 2005.

Lynch K., The image of the city, Cambridge Mass. 1960.

Müller-Wiener W., H αρχιτεκτονική στην αρχαία Ελλάδα, Θεσσαλονίκη 1995.

Newman O., Defensible space: crime prevention through urban design, Νέα Υόρκη 1973.

Pevsner N., Α History of Building Types, Λονδίνο 1976.

Rapoport A., Ανώνυμη αρχιτεκτονική και πολιτιστικοί παράγοντες (μτφρ.- εισαγωγή-σχόλια: Φιλιππίδη Δ.), Αθήνα 1976.

Rapoport A., House Form and Culture, Englewood Cliffs N.J. 1969.

Risebero Β., Ιστορία της δυτικής αρχιτεκτονικής, Αθήνα 1982.

Rossi A., Architecture of the city, Cambridge Mass. 1982.

 

Δικτυογραφία

http://el.wikipedia.org

http://www.greek-language.gr/greekLang/modern_greek/tools/lexica/triantafyllides/

http://www.eie.gr/archaeologia/gr

http://helios-eie.ekt.gr

http://www.tmth.edu.gr

http://odysseus.culture.gr/

http://ime.gr

http://ebooks.edu.gr

http://www.ypeka.gr

http://prospelasis.gr

 

Ιστοσελίδες-εφαρμογές με εκπαιδευτικό υλικό

Εξερευνώντας τον κόσμο του Βυζαντίου: http://exploringbyzantium.gr/EKBMM/Page?name=index&lang=gr

Η Καστροπολιτεία του Μυστρά: http://www.culture.gr/culture/mystras-edu/

 

Συντελεστές

Συντονισμός έργου: Μαρία Λαγογιάννη, Δρ Αρχαιολόγος, Σουζάνα Χούλια-Καπελώνη, Αρχαιολόγος, Νικολέττα Σαραγά, Δρ Αρχαιολόγος

Σχεδιασμός περιεχομένου - Γενική επιμέλεια: Τζένη Αλμπάνη, αρχιτέκτων-Δρ Ιστορικός της Τέχνης, Τόνια Κατσουράκη, αρχαιολόγος
Αλεξάνδρα Σέλελη, αρχαιολόγος, Σπήλιος Πίστας, γραφίστας

Κείμενα: Δήμητρα Κατραούζου σε συνεργασία με την Αλεξάνδρα Σέλελη και τη Τζένη Αλμπάνη

Σκίτσα: Δήμητρα Κατραούζου

Γραφιστικός σχεδιασμός, χάρτες: Μυρτώ Δαυίδ, γραφίστρια

Φιλολογική επιμέλεια: Αφροδίτη Καμάρα, ιστορικός

Μετάφραση: Δημήτρης Δούμας, μεταφραστής

Οικονομική διαχείριση: Αυγή Θεοδωράκου, διοικοικητικός, Τζώρτζης Παρασκευόπουλος, λογιστής, ‘Εμη Βογιατζή, διοικητικός,
Σπυριδούλα Γιόντη, διοικητικός, Γιώτα Καλυβίδη, λογίστρια, Ιωάννα Ντζιαδήμα, λογίστρια

Διοικητική υποστήριξη: Μάγια Κόμβου, Χριστινα Λαβδιώτου, Δανάη Κώττη
Καρολίνα Χατζηνικολάου, Νάνσυ Θεοδωροπούλου

 

©2015 Υπουργείο Πολιτισμού, Παιδείας και Θρησκευμάτων
Γενική Διεύθυνση Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς
Διεύθυνση Μουσείων Τμήμα Εκθέσεων και Μουσειολογικής Έρευνας
Θεμιστοκλέους 5, 106 77 Αθήνα
E-mail: dm@culture.gr

Απαγορεύεται η οποιαδήποτε μερική ή ολική ανατύπωση χωρίς την άδεια του εκδότη

Το παρόν συγχρηματοδοτήθηκε από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και εθνικούς πόρους στο πλαίσιο της Πράξης «Σχεδιασμός και παραγωγή εκπαιδευτικών εργαλείων για το σύγχρονο αστικό περιβάλλον και την αρχιτεκτονική κληρονομιά» του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση».