«Αν ένας χάρτης του κόσμου δεν περιλαμβάνει την Ουτοπία, δεν αξίζει ούτε μια ματιά μας, γιατί αφήνει απ’ έξω τη μοναδική χώρα στην οποία φτάνει πάντα η ανθρωπότητα. Κι όταν φτάνει εκεί η ανθρωπότητα, αγναντεύει πιο πέρα και, βλέποντας μια χώρα καλύτερη, σαλπάρει».
Όσκαρ Ουάιλντ
Ένα κλάσμα του δευτερολέπτου ακόμα. Ύστερα όλα θα αλλάξουν. Επιτεύγματα χιλιετιών ανθρώπινης δράσης θα χάσουν κάθε προηγούμενη λάμψη τους, ακόμα και ο χρόνος θα σχιστεί μόνιμα σε δύο νέα κομμάτια: πριν και μετά τη χαρτογράφηση του σύμπαντος κόσμου. Το τιτάνιο έργο της αποστολής ολοκληρώθηκε. Όλα τα δεδομένα έχουν καταχωρηθεί. Πίσω στον μικρό πλανήτη Γη, άνθρωποι και μηχανές τα επεξεργάζονται πυρετωδώς. Οι ειδικοί απεσταλμένοι Ο, Υ, Τ, Ο, Π, Ι και Α, επίλεκτοι εκπρόσωποι του συνολικού ανθρώπινου πληθυσμού, απλά περιμένουν το μήνυμα του κεντρικού υπολογιστή: «Αποστολή εξετελέσθη. Επιστροφή στη Γη».
Όμως … «εντοπίστηκε νέο υλικό - επείγουσα υπο-αποστολή: χαρτογράφηση της Ουτοπίας». Το μυαλό βραχυκυκλώνει - η ουτοπία είναι σχήμα λόγου! Ίσως και ο πιο νοήμων μηχανισμός δικαιούται ένα σφάλμα. Το δαιδαλώδες υπερδίκτυο συστημάτων, οργάνων και υποδομών και οι αμέτρητοι ανθρώπινοι εγκέφαλοι που συνδέονται με αυτόν, όμως; Κάποιο χέρι εισάγει ξανά το τελευταίο δεδομένο. Ένα κλάσμα του δευτερολέπτου μόνο. Έπειτα όλα θα αλλάξουν, οριστικά. «Εντοπίστηκε νέο υλικό. Επείγουσα υπο-αποστολή: χαρτογράφηση της Ουτοπίας. Όβερ». Λίγα κλάσματα του δευτερολέπτου πριν, όλα ήταν διαφορετικά.
Συναγερμός. Θα κινηθούν ανεξάρτητα, για να αυξήσουν τις στατιστικές πιθανότητες της άμεσης υλοποίησης του στόχου. Καθένας με τα τελειότερα όργανα χαρτογράφησης στη διάθεσή του και με την υποστήριξη, φυσικά, ολόκληρου του υπερδίκτυου- όσο αυτά αξίζουν σε μια κατάσταση πραγματικά έκτακτης ανάγκης. Θέση μάχης, ματιές αποχαιρετισμού. Επτά ανθρώπινες καρδιές χτυπάνε με την έσχατη απελπισία. Δίπλα της, σαλεύει κρυφά η πιο τολμηρή ελπίδα: κι αν εγώ τα καταφέρω; Βουτιά στο κενό, αυτό που λίγο πριν ήταν ο κόσμος όλος, δαμασμένος πλήρως από το ανθρώπινο είδος. Αποστολή σε εξέλιξη.
Αρχή σοφίας η των ονομάτων επίσκεψις, έλεγαν οι αρχαίοι Έλληνες- ας ξεκινήσει από τις λέξεις. Ουτοπία=ου+τόπος, αυτό που δεν υπάρχει πουθενά. Ή πουθενά συγκεκριμένα, γιατί μπορεί να υπάρξει παντού, σε κάθε τόπο –ο O σκέφτεται τις ιδανικές πόλεις διάφορων πολεοδόμων και άλλων, αφηρημένα μοντέλα έτοιμα να εφαρμοστούν οπουδήποτε. Γίνεται ωστόσο αρχιτεκτονική και πολεοδομία εκτός τόπου; Εξάλλου τόπος σημαίνει χώρος σε σχέση με τον άνθρωπο. Αν η Ουτοπία υπερβαίνει τον τόπο, μήπως κινδυνεύει να παραμερίσει και τον άνθρωπο; Έχει κατά νου υλοποιημένες ουτοπίες της πόλης, που ακολουθούν υψηλές προδιαγραφές, αλλά αποτυχαίνουν να ανταποκριθούν στις συγκεκριμένες συνθήκες ενός τόπου και χρόνου. Θυμάται ότι ο χρόνος θεωρείται ως τέταρτη διάσταση. Αν στην Ουτοπία δεν υπάρχει ο παλιός, τρισδιάστατος χώρος, ίσως χαρτογράφηση σημαίνει την ιστορία της. Λίγο-πολύ, αυτή είναι γνωστή.
H αναζήτηση της ιδανικής κοινωνίας χάνεται στις ρίζες του ανθρώπινου πολιτισμού -ο άνθρωπος είναι άλλωστε ον κοινωνικό. Έργο-σταθμός η Πολιτεία του Πλάτωνα, μία κοινωνία κοινοκτημοσύνης αλλά και αξιοκρατίας, όπου κυβερνούν οι άριστοι, οι βασιλιάδες-φιλόσοφοι, κατά τον φιλόσοφο-εμπνευστή της. Έκτοτε η ιδανική κοινωνία παραμένει συνήθως «κρυμμένη» κάπου αλλού, αν δεν έχει χαθεί τελείως, όπως η Ατλαντίδα. Αφθονούν τα νησιά-επίγειοι παράδεισοι, αλλά κι όταν η Ουτοπία δεν είναι νησί, η διάσχιση των συνόρων της με τον υπόλοιπο κόσμο είναι απαγορευμένη ή προνόμιο λίγων.
Ως είδος κειμένου και όρος η Ουτοπία πρωτοεμφανίζεται το 1516, με το έργο του Τόμας Μορ που περιγράφει την ανύπαρκτη, αλλά ιδανική κοινωνία που ανακαλύπτει ένας ταξιδιώτης στο απομονωμένο νησί της Ουτοπίας. Εκεί οι άνθρωποι είναι ίσοι και μοιράζονται τα αγαθά τους, υπακούν όμως και σε κανόνες που τελικά περιορίζουν την ελευθερία τους. Για τον συγγραφέα πάντως είναι Ευτοπία, ένας καλός τόπος, σε σχέση με το πλαίσιο της δικής του ζωής, που επίσης περιγράφει, αλλά κριτικά. Στα αγγλικά οι δύο λέξεις προφέρονται μάλιστα το ίδιο. Φανερά ή κρυφά, η Ουτοπία ξεκινά πάντα από την κριτική του εδώ και τώρα, είναι προϊόν του καιρού της. Διόλου τυχαία, το νέο είδος κειμένου εμφανίζεται την εποχή των μεγάλων ανακαλύψεων, στην καρδιά της Αναγέννησης, ακμάζει ιδιαίτερα τον 18ο αιώνα, αιώνα της λογικής και του Διαφωτισμού, αλλά και στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα, καθώς βαθμιαία επικρατεί ένα νέο πλαίσιο ζωής, η βιομηχανική πόλη…
Έχει προηγηθεί η Νέα Ατλαντίδα του Φράνσις Μπέικον, η πρώτη τεχνολογική ουτοπία. Στο πηδάλιό της τα μέλη του Οίκου της Σοφίας - αρχές 17ου αιώνα, η γνώση είναι δύναμη και η επιστημονική και τεχνολογική πρόοδος υπόσχονται την ευτυχία. Τέλη 18ου αιώνα, η Ουτοπία μετακομίζει από τον χώρο στον χρόνο και συγκεκριμένα στο μέλλον, πιο προσιτό από τους άγνωστους τόπους. Κοντινό ή μακρινό, αναλόγως. Παραμένει η απόσταση, που διευκολύνει την κριτική της πραγματικότητας.
Φυσικά η Ουτοπία δεν είναι αποκλειστικότητα της δυτικής σκέψης. Λιγότερο διάσημες ουτοπίες υπάρχουν στην Άπω Ανατολή, στον ισλαμικό κόσμο… Σκέφτεται το Κοράνι κι αμέσως αντηχεί στα αυτιά του το χριστιανικό Ευαγγέλιο: «ουκ ένι Ιουδαίος ουδὲ Έλλην, ουκ ένι δούλος ουδὲ ελεύθερος…». Η Ουτοπία συνδέεται στενά με τη θρησκεία, την ανάμνηση μιας τέλειας αρχικής ανθρώπινης κατάστασης, το όραμα της μελλοντικής απελευθέρωσης από κάθε δεινό, την ιδέα του τέλους του κόσμου. Όμως ο παράδεισος είναι θείο δώρο, ενώ η Ουτοπία ανθρώπινη κατάκτηση. Η κόλαση, πάλι, συγγενεύει με τη Δυστοπία, μία κατάσταση χειρότερη από το εδώ και τώρα, αλλά με ρίζες σ’ αυτό. Είναι η απελπισμένη εκδοχή της Ουτοπίας, πολλές φορές και η άλλη όψη της, το σκοτεινό πρόσωπο που αποκαλύπτει η απόλυτη τήρηση των προδιαγραφών της. Γιατί η Ουτοπία είναι σχετική. Η ουτοπία ή ευτοπία κάποιων μπορεί να είναι η δυστοπία κάποιων άλλων ή να την προϋποθέτει. Μήπως είναι πάντα ουτοπία ενός, του δημιουργού της; Από τη φύση της η Ουτοπία καταπιάνεται με εύθραυστες ισορροπίες ανάμεσα στην κοινωνία και το άτομο, την ισότητα και την ελευθερία - υπάρχει ελευθερία δίχως όρια;-, την ποικιλία και την οργάνωση, την παράδοση και την αλλαγή… Επίσης υπάρχουν και συλλογικές ουτοπίες, ιδέες με μεγάλη αντοχή στον χρόνο, από τη νήσο των Μακάρων μέχρι το όνειρο μιας ζωής με Ι.Χ. αυτοκίνητο και σπίτι.
Και η Ουτοπία ιδέα είναι, όπως την ορίζει ο Πλάτωνας, ως αφηρημένο, απόλυτο πρότυπο για κάθε τι ανθρώπινο. Ως ιδανικό μοντέλο μιας κοινωνίας, πόλης ή ζωής, σχετίζεται βέβαια με την ιδεολογία. Αντίθετα μ’ αυτήν, όμως, επιδιώκει περισσότερο να βελτιώσει, να αλλάξει τον κόσμο, παρά να τον διατηρήσει όπως είναι. Καταφύγιο των αδυνάτων σήμερα, αύριο μπορεί να γίνει ιδεολογία και κατεστημένο, ενώ στο διάβα της ιστορίας συχνά τη χρησιμοποιούν ως άλλοθι ποικίλες ιδεολογίες, άσχετες ή και αντίθετες με το όνειρο μιας ευτυχισμένης κοινωνίας ανθρώπων. Άλλωστε οι ιδέες και τα ιδανικά αλλάζουν με τον χρόνο, ενώ ο άνθρωπος, εκ φύσεως ατελής, δεν μπορεί να κατακτήσει το τέλειο. Αυτό δικαιολογεί και τη γέννηση της Αντι-ουτοπίας, την άρνηση της Ουτοπίας γενικά ή μιας συγκεκριμένης ουτοπίας, που εμφανίζεται επίσημα τον 20ό αιώνα. Εξάλλου η μετάφραση της Ουτοπίας σε πράξη κρύβει πάντα κινδύνους.
Κι ενώ η Ουτοπία αμφισβητείται έντονα στο δεύτερο μισό του 20ού και στις αρχές του 21ου αιώνα, παράλληλα ανθούν οι… ουτοπικές σπουδές. Φιλοσοφία, κοινωνιολογία, ιστορία, πολιτικές επιστήμες, ψυχολογία εξετάζουν την Ουτοπία από διαφορετικές σκοπιές, ερίζουν για γνήσιες και νόθες ουτοπίες, επινοούν νέες ερμηνείες, όρους, τόπους. Ανάμεσά τους, ο Ο θα ξεχώριζε την Ετεροτοπία, τον πραγματικό τόπο όπου κάθε κοινωνία εξοστρακίζει τις εξαιρέσεις του ιδανικού κανόνα της, ό,τι διαφέρει, το Άλλο: άσυλα και φυλακές, εξορίες και γκέτο… Θα ξεχώριζε ακόμα διάφορες εναλλακτικές θεωρητικές ουτοπίες, τα όνειρα όσων μέχρι τώρα δεν είχαν φωνή: το «ασθενές φύλο», οι μη-λευκοί, οι μη-Δυτικοί… Και σήμερα, τι απομένει από όλα αυτά; Μία σπάνια λέξη με τη μοναδική της σημασία: ανέφικτο.
Κι όμως, η Ουτοπία δεν είναι απαραίτητα υπερφιλόδοξος στόχος, άγνωστος τόπος, χρόνος μακρινός, ούτε η κατά γράμμα εφαρμογή απόλυτων κανόνων. Μπορεί να είναι παράδειγμα, αντί για υπόδειγμα, ουτοπία υπό κατασκευή, μερική, ανοιχτή στην αλλαγή. Γενική κατεύθυνση, όχι μονόδρομος. Σταδιακή βελτίωση, όχι επανάσταση. Όχι το αδύνατο, ούτε το απίθανο -η Ουτοπία ως δυναμικό, δυνατότητα του σπόρου να γίνει φυτό, αυτό που δεν υπάρχει ακόμα. Ως τρόπος σκέψης, αλλιώς ουτοπισμός. Ως δικαίωμα στο όνειρο, κοινωνική φαντασία που προεκτείνει τη λογική, δημιουργική κριτική, «με λογισμό και με όνειρο». Ρεαλιστική ουτοπία, ακόμα και ρεαλισμός. Σημασία έχει η έννοια, όχι η λέξη. Και η συνεννόηση προϋποθέτει να γνωρίζουν όλοι τι εννοούν και να συμφωνήσουν σε ένα σημείο αναφοράς, κάποιες συντεταγμένες.
Γίνεται χαρτογράφηση χωρίς συντεταγμένες; Τις συντεταγμένες της Ουτοπίας προσπάθησε να προσδιορίσει ο Ο και τώρα πρέπει να τις μοιραστεί με την υπόλοιπη ομάδα. Έπειτα θ’ αναλάβει και μία προσωπική αποστολή- να μάθει το όνομά του, πριν γίνει ο Ο και πριν γίνει ο Άλλος, ένας μουσουλμάνος οικονομικός μετανάστης από την Αφρική στην Ευρώπη των αρχών του 21ου αιώνα. Γνώθι σαυτόν, που έλεγε και ο Σωκράτης.
Αδύνατο να προσδιορίσει το κοσμογραφικό στίγμα. Η επιφάνεια πάνω από την οποία αιωρείται η Υ θυμίζει ωστόσο τον πλανήτη απ’ όπου ξεκίνησε. Ψευδαίσθηση; Πάντως ένα γύρο απλώνονται ανθρώπινοι οικισμοί, κυρίως πόλεις. Πόλεις από κάθε κομμάτι της γήινης επιφάνειας και της ανθρώπινης ιστορίας, συμπυκνωμένος χώρος και χρόνος. Πόλεις κάθε μεγέθους, λειτουργίας και χαρακτήρα, διάσημες και άσημες. Πόλεις σε συγκεκριμένους τόπους και σχεδιασμένες γι’ αυτούς, άλλες ολοκαίνουργιες κι άλλες με τις επεκτάσεις, προσθήκες και αναπλάσεις τους. Κι αυτές που επιπλέουν σε ένα νεφελώδη, απροσδιόριστο χώρο, άγνωστες στον χάρτη, κι όμως γνώριμες, είναι πόλεις-ιδέες, ιδανικές πόλεις; Στοιχειωμένες, δίχως ζωή ή με μαρμαρωμένο κάθε ίχνος της. Να και πόλεις σε πολλαπλά αντίτυπα, οι ιδέες και οι εφαρμογές τους δίπλα-δίπλα. Αλλά και πόλεις-κλώνοι, διαφορετικές πόλεις που αντιγράφουν η μία την άλλη.
Το χέρι αντιγράφει αυτό που βλέπει το μάτι, σαν αυτόματο. Όψεις, κατόψεις, τομές, ό,τι προλάβει. Πολλά σχέδια της Υ, άγνωστο πώς, μεταμορφώνονται στα σχέδια των πρώτων δημιουργών τους, μηχανικών, αρχιτεκτόνων, πολεοδόμων... Στις ίδιες τις πόλεις, πάλι, διακρίνει τη σφραγίδα άλλων ανθρώπων. Πολιτικοί άρχοντες, χρηματοδότες, συνεργάτες…- ποιος σχεδιάζει τελικά την Ουτοπία; Ακόμα και κάτω από τις νεφελοσκέπαστες πόλεις, ξεχωρίζει την εποχή και το πλαίσιο της δημιουργίας τους. Ο εξοπλισμός της κάνει ταυτίσεις, συμπληρώνει τα σχέδια, σχηματίζει τους πρώτους χάρτες.
Πού και πού, μυαλό και μάτι στέκονται περισσότερο σε κάτι. Αυτές οι προϊστορικές πόλεις της Εγγύς Ανατολής δεν είναι από τις πρώτες στην ανθρώπινη ιστορία; Άραγε η πόλη γεννήθηκε ως ιδέα πρώτα; Σε τούτες τις κατόψεις είναι εμφανής κάποια τάξη. Ορίστε, κανονικό, ορθογώνιο ρυμοτομικό σύστημα. Πίσω από την πολεοδομία και τον αστικό σχεδιασμό μπορεί να κρύβεται πάντα η αναζήτηση κάποιου ιδανικού;
Αρχαιοελληνικές πόλεις-κράτη, αποικίες -η χαρά του πολεοδόμου- και οι μητροπόλεις τους. Πειραιάς, Μίλητος, Θούριοι…, μοιράζονται κοινά στοιχεία: γεωμετρία και τάξη, περιοχές με ξεχωριστές λειτουργίες, δημόσια κτίρια και χώροι, ένα πλήρες πολεοδομικό σχέδιο –η σφραγίδα του Ιππόδαμου. Εκείνη δεν είναι η «ιερή» Ιερουσαλήμ, δίπλα στη «γήινη» Βαβυλώνα; Μήπως και οι φανταστικές πόλεις-παραδείγματα προς μίμηση ή προς αποφυγή, στηρίζονται σε υπαρκτές πόλεις; Δύσκολα ξεδιαλύνονται τελικά πραγματικότητα και φαντασία στην ιδανική πόλη…
Τι γυρεύουν τα μεσαιωνικά μοναστήρια στην Ουτοπία; Μικρές αυτάρκεις κοινότητες-ιδανικές πόλεις σε μικρογραφία; Οι πόλεις της ευρωπαϊκής Αναγέννησης! Κατόψεις που εγγράφονται σε κανονικά γεωμετρικά σχήματα, τετράγωνα, κύκλους…, πανάρχαια σύμβολα θεϊκής τάξης και κοσμικής αρμονίας. Ισχυρές οχυρώσεις, φύλακες και εμβλήματα κάποιας εξουσίας. Ξεκινώντας από τις πόλεις-κάστρα, τo τετράγωνο της λογικής και ο κύκλος του μυστικισμού δίνουν τώρα τη θέση τους στο σχήμα του αστεριού σε πολλές ιδανικές πόλεις της φαντασίας και στις πραγματικές πόλεις που βασίστηκαν σ’ αυτές. Σχεδιάζει ασταμάτητα, η χαρτογράφηση προχωράει. Πόσο ιδανικές είναι οι μεγαλειώδεις πόλεις του ευρωπαϊκού Μπαρόκ; Οι πόλεις με το επαναλαμβανόμενο πλέγμα, σαν σκακιέρα, που γεμίζουν προοδευτικά τη «νεαρή» κάποτε αμερικανική ήπειρο;
Τελικά λίγα έργα της αρχιτεκτονικής και πολεοδομίας που οι παλιοί ονόμαζαν ουτοπική ή οραματική υπάρχουν στην Ουτοπία. Καπρίτσια της φαντασίας και ιδέες που δεν έτυχε, δεν μπόρεσαν ή δε θέλησαν κάποιοι να γίνουν πράξη; Επίσης τολμηρά πειράματα, έργα πραγματικά, σχεδιασμένα με περίσσιο όραμα και προτάσεις πρωτοποριακές στην εποχή τους - πόσο μακριά από την πραγματικότητα μπορεί να πετάξει η φαντασία, όμως; Όσο για το νεοκλασικό κομμάτι της Ουτοπίας, πώς να μη θρέψουν τα ιδεώδη της επιστροφής στην κλασική τελειότητα την ιδανική πόλη;
Κάπου εδώ ξεκινά η Ουτοπία του 20ού αιώνα. Πλήθος προτάσεις και ονόματα: πόλεις σύγχρονες ή του μέλλοντος, γραμμικές και ακτινωτές, που επεκτείνονται, οργανικές, που αναπτύσσονται σαν ζωντανοί οργανισμοί, λειτουργικές, για την καλύτερη εξυπηρέτηση των ανθρώπινων αναγκών. Να η κηπούπολη, με τα καλά της εξοχής και της πόλης αρμονικά ταιριασμένα, υλοποιημένες εν μέρει εκδοχές της και νεότερες παραμορφώσεις της. Η ουτοπία της ριζικής αποκέντρωσης και το αντίθετό της, η υπερσυμπυκνωμένη ιδανική πόλη, φιλοδοξούν κι αυτές να αξιοποιήσουν τα θετικά αποφεύγοντας τα αρνητικά στοιχεία της βιομηχανικής πόλης. Να η διάσημη πολυκατοικία της Μασσαλίας του Λε Κορμπυζιέ, η ξακουστή Μπραζίλια, νέα πρωτεύουσα της Βραζιλίας, κι άλλες υλοποιημένες προτάσεις της μοντέρνας αρχιτεκτονικής για μία νέα οργάνωση όχι μόνο του χώρου, αλλά και της ανθρώπινης κοινωνίας. Αυτή η πεποίθηση ότι η ρύθμιση του χώρου διευκολύνει τη ρύθμιση της κοινωνικής ζωής ίσως εξηγεί τις λιγότερο άψογες κατασκευές που η Υ βλέπει εδώ κι εκεί, έργα της φαντασίας συγγραφέων και άλλων μη ειδικών, εμπνευστών κάποιας ιδανικής κοινωνίας.
Οι ιδιωτικές κατοικίες, πάλι, μάλλον αποτελούν μονάδες-πρότυπα, που με την επανάληψή τους θα συνθέσουν το παζλ μιας ιδανικής πόλης. Τα υπόλοιπα μεμονωμένα αρχιτεκτονικά έργα και τα θραύσματα πόλεων όμως; Ίσως είναι κομμάτια κάποιας ιδανικής πόλης, δοκιμές μιας αρχιτεκτονικής και πολεοδομίας ανοιχτής στο όραμα, στην αλλαγή, στις βαθύτερες ανθρώπινες ανάγκες. Προσοχή!, κάποια σκόρπια αρχιτεκτονήματα ανήκουν σε «διάχυτες» πόλεις, απλωμένες στο χώρο. Κάποτε το «τέλος των πόλεων», με τη μορφή που αυτές είχαν για χιλιετίες, έμοιαζε αναπόφευκτο ή ήταν επιθυμητό.
Σειρά έχουν κοσμοπόλεις, που καλύπτουν όλη την επιφάνεια της γήινης σφαίρας, πλωτές κι εναέριες πόλεις -ο παράδεισος δεν είναι απαραίτητα επίγειος. Κι αν στον αστικό σχεδιασμό του β΄ μισού του 20ού αιώνα συχνά διαλαλούν το τέλος της Ουτοπίας, οι περισσότερες προτάσεις τους υπάρχουν μόνο εδώ. Κάποτε το παρακάνουν- επανάσταση, ειρωνεία ή παιχνίδι; Μια ανάμνηση αχνοφέγγει στο βάθος του μυαλού της: παιδί, έχτιζε πόλεις με τουβλάκια. Αλλόκοτες μεγα-κατασκευές, που φιλοδοξούν να αντιμετωπίσουν τον υπερπληθυσμό και το περιβαλλοντικό πρόβλημα του πλανήτη, μαρτυρούν τις κατακτήσεις της τεχνολογίας: πόλεις προκατασκευασμένες, συναρμολογούμενες, άλλες που μεταμορφώνονται, με στοιχεία που «εντοιχίζονται» με αμέτρητους συνδυασμούς σε κάποιο σταθερό σκελετό, πόλεις σε κίνηση, οικολογικές, ηλεκτρονικές, έξυπνες πόλεις, που προβλέπουν κάθε ανθρώπινη ανάγκη…
Λίγο ακόμα. Η Υ αντιγράφει αψεγάδιαστες πόλεις, σχεδιασμένες από ευφυή μηχανήματα, αποικίες στο διάστημα, κάψουλες ιδιωτικής ζωής-φορητούς παράδεισους…, κυρίως ιδέες. Αντιγράφει και υλοποιημένα έργα, πιο ταπεινά και ανθρώπινα, κάποτε σχεδιασμένα με τη συμμετοχή των χρηστών τους. «Μετα-ουτοπική αρχιτεκτονική», «καθημερινή πολεοδομία», «πρακτοπία»… -η λέξη ουτοπία εδώ είναι ταμπού! Εκείνη ωστόσο χαρτογραφεί την Ουτοπία. Τα σύγχρονα κομμάτια της τα προσπερνά, δεν έχει χρόνο. Τα γνωρίζει άλλωστε καλά.
Αποστολή εξετελέσθη, στο μέτρο του δυνατού. Χρειάζεται πολλή δουλειά, για να τελειοποιηθεί ο χάρτης, που ακόμα είναι ένα αδρομερές σχέδιο. Τελευταία επιθεώρηση. Μία υποψία την ανατριχιάζει: από τα βάθη του χρόνου, όσο τελειότερα «σπίτια» για τις ιδέες τους κατασκευάζουν οι άνθρωποι, τόσο περισσότερο κινδυνεύουν να μείνουν αυτοί άστεγοι. Ο χάρτης θα μείνει σχέδιο! Και η Ουτοπία ένα γενικό σχέδιο για το παρόν και το μέλλον είναι. Το παρελθόν; Ίσως είναι μια βάση. Επιστρέφοντας στη Γη, η Υ σχεδιάζει να ανακαλύψει το παρελθόν της. Έχει ελάχιστες αναμνήσεις, κι ας είναι ηλικιωμένη.
Κανονικά τώρα θα επέστρεφαν στη Γη, πρωταγωνιστές του μεγαλύτερου έπους. Πώς βρέθηκαν εγκλωβισμένοι στο απόλυτο κενό ενός έκτακτου τελευταίου σταθμού; Τελευταίος σταθμός στον περιπετειώδη νόστο του Οδυσσέα, το νησί των Φαιάκων. Μία ιδανική ανθρώπινη κοινωνία σ’ έναν ευλογημένο τόπο προετοιμάζει την επιστροφή του στην πραγματικότητα -ιδού η Ουτοπία! Μα εκείνος πιστός στην Ιθάκη, ας ήταν ως τώρα όνειρο μακρινό - μία ακόμα ουτοπία; Η Ιθάκη του Κωνσταντίνου Καβάφη σίγουρα ναι, ο υψηλός σκοπός, που κι αν αποδειχτεί κατώτερος των προσδοκιών του ανθρώπου, προσανατολίζει τη ζωή και δράση του. Μα είναι πολλές οι Ιθάκες - είναι σχετική η ουτοπία; Κι είναι σκοπός ή τρόπος σκέψης και δράσης πιο πολύ; Πώς να ξέρει ο Τ τι εννοούν οι ποιητές;
Ξέρει την «ποιητική άδεια» κι ότι η φαντασία αποτελεί απαραίτητο εξοπλισμό τους. Γνωρίζει πως οι λογοτέχνες είναι κάτι απίστευτες αντένες, που διαβάζουν το αύριο στο χτες και στο σήμερα. Ανασκάπτοντας τη δική τους ψυχή, βγάζουν στο φως τους καημούς και τις ελπίδες της ανθρωπότητας. Χτίζουν καινούργιους κόσμους με πανάρχαια υλικά, τις λέξεις. Γκρεμιστής ή χτίστης, φυγάς, αλαφροΐσκιωτος, προφήτης, συχνά ο ποιητής είναι ουτοπικός. Μήπως η λογοτεχνία είναι ο χάρτης της Ουτοπίας;
Σ’ αυτόν τον χάρτη υλοποιούν την ουτοπία τους η Πραξαγόρα και οι άλλες Εκκλησιάζουσες και χτίζουν οι Όρνιθες τη Νεφελοκοκκυγία -ας ειρωνεύεται με τη δεύτερη ο Αριστοφάνης όχι μόνο το ιστορικό πλαίσιο στο οποίο δημιουργεί, αλλά γενικά την αναζήτηση ενός τέλειου κόσμου από τους πάντα ατελείς ανθρώπους. Εκεί απλώνονται ιδανικές πολιτείες και κοινωνίες τέλειες αλλά και τα αντίθετά τους, παρθένα νησιά, χώρες της αφθονίας, μυστηριώδεις πλανήτες, το μακρινό μέρος των παραμυθιών. Από τη Μαγική χώρα του Οζ και τη Χώρα των Θαυμάτων στην Οκτάνα του Ανδρέα Εμπειρίκου και τις Αόρατες Πόλεις του Ίταλο Καλβίνο - πόλεις της επιθυμίας, του ονείρου, της μνήμης. Εκεί περιπλανιούνται ο Δον Κιχώτης, ο Γκιούλιβερ, οι ήρωες του Ιούλιου Βερν, κάθε είδους ταξιδιώτες, φυγάδες, αναμορφωτές αλλά και θύματα της πραγματικότητας των βιβλίων, κι εκεί παρακολουθεί τα πάντα το άγρυπνο μάτι του Μεγάλου Αδελφού από το 1984 του Τζωρτζ Όργουελ. Χώροι της αρχαιοελληνικής κωμωδίας, της επιστημονικής φαντασίας, πολιτικές αλληγορίες, παραμύθια και παραβολές φιλοξενούν την πιο σκληρή κριτική, την πιο απελπισμένη φυγή, την πιο μεγάλη επανάσταση.
Στον χάρτη της Ουτοπίας οι λέξεις μπορούν να μεταμορφωθούν σε εργαλεία, όπλα ή και βάλσαμο, χωρίς να πάψουν να είναι τέχνη. Εκεί ζωντανεύουν τα όνειρα για έναν καλύτερο κόσμο που γεννά η πικρή πραγματικότητα σε ποιητές-επαναστάτες, από τον Πάμπλο Νερούδα στον Γιάννη Ρίτσο και τον Μπομπ Ντύλαν. Βέβαια οι λογοτέχνες σπάνια αλλάζουν τον χάρτη του πραγματικού κόσμου. Με την τέχνη τους παλεύουν μια ζωή, να την κατακτήσουν, να της δώσουν σχήμα, να την αναμορφώσουν. Με ανεπαίσθητες ζυμώσεις ή ριζικές αλλαγές, όπως αυτές της μοντέρνας λογοτεχνίας: υπερρεαλισμός και ελεύθερος στίχος, αντιήρωες, αντιμυθιστόρημα… Συνεχής δημιουργία με πάντα άγρυπνα τα μάτια της ψυχής. Αυτή δεν είναι και η ουσία της Ουτοπίας; Πράξη και σκέψη μαζί, ύλη και πνεύμα, όπως ο άνθρωπος.
Στον ίδιο πάντα χάρτη βρίσκονται επίσης ιστορικοί τόποι και πόλεις γήινες, ντυμένες με τα πέπλα της φαντασίας και της τέχνης. Τo Δουβλίνο του Τζέιμς Τζόυς και του Οδυσσέα του, η Αλεξάνδρεια του Καβάφη, τόποι της ταξιδιωτικής λογοτεχνίας... Τόποι χτισμένοι με λέξεις, μα πιο ζωντανοί από τους πραγματικούς, γιατί η τέχνη μόνη μπορεί να συλλάβει το πνεύμα ενός τόπου. Αν αυτή είναι η Ουτοπία, ο Τ θα μπορούσε να την εξερευνά όλη του τη ζωή. Τον περιμένει όμως μια επείγουσα αποστολή. Ευτυχώς, για τη συνέχεια της χαρτογράφησης υπάρχουν τα βιβλία!
Καθώς απομακρύνεται, διακρίνει άλλα μέρη πίσω από αυτά του αόρατου χάρτη. Είναι η πόλη που πάντα θα ακολουθεί κάθε συγγραφέα, ο τόπος του- πάντα υπάρχει ένας τόπος τελικά στην Ουτοπία. Ξαφνικά μια τρελή ιδέα γεννιέται στο μυαλό του: να γράψει μία …γραμματική της Ουτοπίας- γιατί όχι; Υποθετικός λόγος, έγκλιση υποτακτική, χρόνος μέλλοντας και μάλιστα συντελεσμένος, αριθμός πληθυντικός…
Aυτό έλειπε, χαρτογράφηση με κλειστά μάτια! Ούτε μια κρίση υπνηλίας δεν μπορεί να χειριστεί το σύστημα; Είναι τρελό όνειρο, αλλά αν υπάρχει η Ουτοπία, να μην την αντικρύσει η Π; Τα βλέφαρά της βαραίνουν. Μπροστά της ορθώνονται πόλεις-μηχανές από μπετόν, γυαλί και άσφαλτο, με κτίρια που σκαρφαλώνουν βιαστικά στον ουρανό και οχήματα που κινούνται με ιλιγγιώδεις ταχύτητες. Φουτουρισμός, το μέλλον που ονειρεύονται στις αρχές του 20ού αιώνα, πρώτοι-πρώτοι οι καλλιτέχνες - να η Ουτοπία. Όνειρο ή εφιάλτης;
Τώρα αυτά τα ζωγραφισμένα όνειρα της πόλης δίνουν τη θέση τους σε άλλες ιδανικές πόλεις, για κάθε σήμερα ή για ένα διαφορετικό αύριο, καθώς και σε ιδανικές κοινωνίες και τρόπους ζωής διαφόρων εποχών, κάποτε πέρα από τα όρια της πόλης. Εσωτερικά, εξωτερικοί χώροι, ιδανικά σκηνικά για κάθε είδους θέμα- ο χώρος της ζωγραφικής γενικά δεν είναι μια ουτοπία; Δισδιάστατα κτίρια και τοπία, ένας χώρος μη-ρεαλιστικός, πανάρχαιος και πάντα αγαπητός στη λαϊκή τέχνη. Προοπτική, κάποτε τόσο τονισμένη, που ο χώρος μοιάζει να επεκτείνεται στο άπειρο.
Μόλις προλαβαίνει να αναγνωρίσει εποχές, καλλιτέχνες, θέματα. Ο κήπος της Εδέμ, η μυθική Αρκαδία, ειδυλλιακά τοπία, ιδανικές πόλεις της Αναγέννησης, οι μεγάλες τοιχογραφίες της λατινοαμερικανικής τέχνης-συλλογικά οράματα ενός καλύτερου κόσμου… Φευγαλέες εικόνες της φύσης και της ζωής των πόλεων στα τέλη του 19ου αιώνα. 20ός αιώνας. Βουβά κτίρια, άδειες πλατείες, έρημοι δρόμοι, αδιέξοδο. Κολάζ ασύνδετων στοιχείων, κόσμοι πέρα από κάθε λογική. Χώροι, αντικείμενα, ανθρώπινες μορφές από διάφορες οπτικές γωνίες, ο κόσμος διαλύεται στα συστατικά του και ξανασυντίθεται. Παραμορφωμένες μορφές, μετέωρες στο κενό, τα βάθη της ανθρώπινης ψυχής. Η εικόνα του κόσμου θαμπώνει, στο τέλος μένει μόνο η ιδέα του, ο χώρος καταργείται. Χρώματα, σχήματα, γραμμές είναι απλώς αυτό που είναι, σαν τις νότες της μουσικής που ακούει αυτήν τη στιγμή. Ατονική μουσική; Ιάννης Ξενάκης, διευκρινίζει το σύστημα - ο ουτοπικός πολεοδόμος; Όλα μπλέκονται, όλα δένουν.
Η επανάσταση της μοντέρνας τέχνης παρελαύνει μπροστά της σε τόσες εκδοχές, που παύει να είναι επανάσταση. Η Π αναρωτιέται αν το ίδιο ισχύει στη μοντέρνα αρχιτεκτονική, όταν… η τέχνη γεμίζει το χώρο. Κατασκευές, συναθροίσεις αντικειμένων, πολυμέσα, παρεμβάσεις στο φυσικό τοπίο, ολόκληρα «περιβάλλοντα»… Ώστε η τέχνη είναι η Ουτοπία; Ουτοπία ως μίμηση πραγματικών τόπων, ως υπέρβαση των κανόνων, ως εναλλακτικός τρόπος ζωής... Κι αν είναι μια πανανθρώπινη γλώσσα, πάλι ουτοπία δεν είναι; Ξαφνικά συνειδητοποιεί πως βρίσκεται πια η ίδια μέσα στα έργα τέχνης και με κάθε της κίνηση γίνεται κι αυτή δημιουργός του τόπου της Ουτοπίας!
Πριν προλάβει να εξερευνήσει τις νέες της δυνατότητες, βουλιάζει όμως στη δίνη μιας βιομηχανικής μεγαλούπολης- η κινηματογραφική Μητρόπολη του Φριτς Λανγκ. Ή κάποια άλλη σκοτεινή πόλη του αύριο; Στροβιλίζεται ανάμεσα σε εικονικά γήινα τοπία, τα περισσότερα εφιαλτικά, εκτοξεύεται στο διάστημα, διακτινίζεται στον χρόνο, κυρίως στο μέλλον, ακόμα και πέρα από την εποχή της. Ζει ξανά και ξανά το προαιώνιο άγχος για το τέλος του κόσμου, οι αισθήσεις της στη διαπασών. Σπάνιες οι ανάσες ελπίδας. Oδύσσεια του διαστήματος, Γκάτακα, Μάτριξ, Άβαταρ… Χάνεται σε κινηματογραφικούς κόσμους που σχολιάζουν το παρόν και χαρτογραφούν το μέλλον, ανάμεσα σε μυθικά όντα, υπερ-ήρωες, ανθρώπινα τέρατα, εξωγήινους κι επαναστατημένες μηχανές. Ποιοι είναι οι κακοί, ποιοι οι καλοί; Βοήθεια!
Επιβραδύνει απότομα, οι εικόνες γίνονται κόμικς –για μικρά ή μεγάλα παιδιά; Να η ιστορία του αρχιτέκτονα που χάνει τη ζωή του προσπαθώντας να κατασκευάσει για τον αυτοκράτορα μία ουράνια πόλη. Τώρα αιωρείται πάλι ανάμεσα σε κινούμενες εικόνες μιας ιδανικής κοινωνίας, πόλης, ζωής- κινηματογράφος ή διαφήμιση, πλαστές ουτοπίες μαζικής κατανάλωσης; Δεν μπορεί να διακρίνει, την περικυκλώνουν πίνακες κι άλλα έργα τέχνης που διαλαλούν ή ψιθυρίζουν συνωμοτικά τα θέλγητρα κάποιας ουτοπίας. Η τέχνη της προπαγάνδας παραμένει τέχνη; Ύστερα τίποτα. Η εξορία της τέχνης από την Ουτοπία, σχολιάζει το σύστημα. Γιατί;
Ανοίγει τα μάτια -ονειρευόταν; Η Π δεν βλέπει όνειρα, ούτε βέβαια ονειροπολεί! Μέσα της ξέρει, πάντως, ότι, έστω και λίγο, χαρτογράφησε την Ουτοπία, παλιά όσο ο άνθρωπος, όσο η τέχνη. Επίσης υποψιάζεται τη συγγένειά της με την ονειροπόληση. Καιρός να γυρίσει. Καιρός να μάθει να ονειρεύεται, να ζήσει τη χαμένη εφηβεία της. Καιρός και να μάθει να ερωτεύεται, επομένως; Ποτέ δεν είναι αργά.
Δε βλέπει τίποτα, ο εξοπλισμός του δεν αντιδρά. Αν δεν υπάρχει η Ουτοπία, ο Ι μπορεί όμως να τη φτιάξει, καλύτερη και μεγαλύτερη απ' όλες τις ουτοπίες της ανθρώπινης ιστορίας μαζί. Αρκεί να δανειστεί τα υλικά τους, τουλάχιστον απ' όσες είναι θεωρία συνυφασμένη με την πράξη ή πειράματα δημιουργίας της ιδανικής οργανωμένης ανθρώπινης κοινωνίας, ουτοπίες πολιτικές δηλαδή. Η Ουτοπία είναι ζήτημα πολιτικό.
Ίσως του δώσουν υλικό και κάποιοι σοφοί, φιλόσοφοι κι άλλοι θεωρητικοί, όλων των εποχών -η πολιτική θεωρία είναι για αιώνες αδιαχώριστη από τη φιλοσοφία, εξάλλου: ο Πλάτωνας, με την ιδανική Πολιτεία και άλλα έργα του, ο Τόμας Μορ, που έχει και πολιτική καριέρα, με την πρώτη Ουτοπία-όνομα και πράγμα κι όσοι ακόμα σχεδιάζουν ουτοπίες με την ελπίδα να τις υλοποιήσουν ή να εμπνεύσουν άλλους γι' αυτό, και συχνά το πετυχαίνουν. Στη λογοτεχνία και στην τέχνη θα βρει επίσης ουτοπίες με πολιτική διάσταση, έστω και ως πολιτική φυγής- πόσο μάλλον όταν η τέχνη και οι δημιουργοί της γίνονται άσκηση και δημιουργοί της Ουτοπίας, όπως σε διάφορες μορφές συμμετοχικού θεάτρου ή στην περίπτωση της Δελφικής Ιδέας. Όσο για τις ιδανικές πόλεις και τις πολεοδομικές ουτοπίες, μήπως είναι πολιτική με διαφορετικά υλικά; Ειδικά στην υλοποίηση των πολεοδομικών σχεδίων αναμιγνύονται άμεσα πολιτικοί και πολιτική. Πόλη και πολιτική, στο κάτω-κάτω, συγγενεύουν.
Το βασικό υλικό του, όμως, θα πάρει ο Ι από τις ουτοπίες που αντιμετωπίζουν ευθέως την κοινωνική και πολιτική πραγματικότητα γύρω τους: μεταρρύθμιση, επανάσταση ή και φυγή, προς την κοινωνία όμως, με τη δημιουργία εναλλακτικών κοινοτήτων. Θα πάρει τα όνειρα των αδικημένων κάθε τόπου και χρόνου. Θα πάρει, για παράδειγμα, τις διεκδικήσεις της αστικής και της εργατικής τάξης του 19ου αιώνα, ελευθερία-ισότητα-αδελφοσύνη, κληρονομιά της Γαλλικής Επανάστασης, και περισσότερα υλικά αγαθά για όλους. Στην κοινοκτημοσύνη και τις άλλες ιδέες των πατέρων του σοσιαλισμού θα προσθέσει τις κοινότητες που ιδρύουν, οι ίδιοι ή διάφοροι ακόλουθοι και μιμητές τους . Δίπλα σ’ όλα αυτά, που ο Κάρολος Μαρξ και ο Φρειδερίκος Ένγκελς ονομάζουν «ουτοπικό» σοσιαλισμό, θα βάλει τον δικό τους, «επιστημονικό» σοσιαλισμό, παρότι εκείνοι αποφεύγουν να περιγράψουν την ουτοπία τους, που τροφοδοτεί έπειτα την Οκτωβριανή Επανάσταση. Από τα πρακτικά πειράματα του κομμουνισμού στον 20ό αιώνα θα πάρει πολύτιμο υλικό, που αποδεικνύει τις δυσκολίες που είναι σπαρμένες στον δρόμο προς την Ουτοπία και την απόσταση που χωρίζει γενικά πολιτική θεωρία και πράξη. Πάντως, όταν η Ουτοπία, προκειμένου να υλοποιήσει τους υψηλούς σκοπούς της, μεταμορφώνεται σε ένα συγκεντρωτικό, ακόμα και καταπιεστικό σύστημα, η ευθύνη βαραίνει τους κάθε λογής δημιουργούς και υποστηρικτές της. Παλιό πρόβλημα η προστασία της από τους ίδιους της τους φύλακες!
Ο Ι θα χτίσει την Ουτοπία με ανοιχτά ερωτήματα, αιώνια διλήμματα και τις ποικίλες απαντήσεις τους στον χρόνο. Ποιος είναι ο δρόμος για την Ουτοπία; Υπάρχει ειρηνική επανάσταση; Πώς οργανώνεται μία ιδανική κοινωνία; Ποια είναι τα σύνορά της και πώς εξασφαλίζει τη διάρκειά της; Έχει σύνταγμα και νόμους; Ποια δικαιώματα και ποιες υποχρεώσεις έχουν τα μέλη της; Τι σημαίνει πραγματικά δημοκρατία; Είναι όλοι ίσοι; Τι εξουσίες έχει το κράτος; Αν δεν υπάρχει κράτος, ποιος παίρνει τις αποφάσεις; Θα προσθέσει ιδέες αυτονόητες και κοινωνικές κατακτήσεις, τώρα πια, που πρώτη φορά εμφανίζονται σε κάποια ουτοπία: την ισότητα των δύο φύλων του Πλάτωνα, το κοσμοπολίτικο πνεύμα των στωικών φιλοσόφων… Αργεί κάποτε ο σπόρος να βλαστήσει! Φυσικά δε θα κρύψει τα σκάρτα υλικά, τις κακοτεχνίες και τα κενά, μα θα τονίσει τους αρμούς που συνδέουν κάθε ουτοπική πρόταση με το συγκεκριμένο πλαίσιο, τον τόπο και τον χρόνο της.
Άφθονο υλικό θα πάρει από ουτοπίες πιο συλλογικές, που κάποτε συμπυκνώνονται στο πρόσωπο χαρισματικών ανθρώπων: ο αγώνας για το τέλος της αποικιοκρατίας στον Μαχάτμα Γκάντι, το κίνημα κατά των φυλετικών διακρίσεων στον Μάρτιν Λούθερ Κινγκ... Θα στεριώσει την Ουτοπία με το φιλειρηνικό και το οικολογικό κίνημα και θα τη χτίσει με λουλούδια και συνθήματα από τα νεανικά κινήματα αμφισβήτησης των δεκαετιών του 1960 και ’70: Μάης του ’68, Άνοιξη της Πράγας και παιδιά των λουλουδιών, «η φαντασία στην εξουσία», «κάτω από τα πεζοδρόμια βρίσκεται η παραλία», «ψωμί-παιδεία-ελευθερία»… Θα συμπληρώσει την Ουτοπία με βασικά αγαθά και καθημερινές πράξεις ανθρωπιάς, συλλογικές αποφάσεις, κινήματα αλληλεγγύης, άλλες μορφές ακτιβισμού και ουτοπικά πειράματα, που ξαναγνωρίζουν άνθιση στις αρχές του νέου αιώνα.
Μεγάλο κομμάτι της Ουτοπίας θα παραχωρήσει ο Ι σε κριτικές ουτοπίες, εφιαλτικές εκδοχές και σάτιρες της Ουτοπίας, των τελευταίων κυρίως αιώνων -ευτυχώς, οι περισσότερες περιορίζονται στην πολιτική θεωρία. Φυσικά θα κάνει χώρο για ιδέες, κοινότητες και πολιτείες που μπορεί να το αγνοούν, αλλά ουσιαστικά στηρίζονται στο πνεύμα της Ουτοπίας, στο αίτημα για μια αρμονική κοινωνική ζωή, που σέβεται παράλληλα την ανθρώπινη προσωπικότητα. Ακόμα και την προφητεία του θανάτου της Ουτοπίας θα προσθέσει, όχι όμως θεωρίες και πρακτικές όπως ο υπερκαταναλωτισμός, που μεταχειρίζονται δόλια το όνομά της, για να εξυπηρετήσουν ξένους σκοπούς. Η πολιτική σπάνια είναι Ουτοπία, κι ας είναι η Ουτοπία πολιτική. Γι' αυτό ακριβώς θα αφήσει στην άκρη πολιτικά προγράμματα, συντάγματα κρατών και άλλα παρόμοια υλικά.
Όσο για τη σύγχρονη ολική έκλειψη της Ουτοπίας από την ανθρώπινη σκέψη και δράση, ένα μηχάνημα φανέρωσε την αλήθεια: «Επείγουσα υπο-αποστολή. Χαρτογράφηση της Ουτοπίας». Αυτός τι έχει κάνει, μόνο λόγια και υποσχέσεις, σαν πολιτικός; Όχι, σχεδίασε ένα πλαίσιο δράσης. Είναι μια πρόταση κι αναλαμβάνει την ευθύνη της. Όμως ανησυχεί- τα όρια είναι δυσδιάκριτα, θέλει αρετή και τόλμη η χαρτογράφηση. Τελικά, η Ουτοπία είναι θέμα εκπαίδευσης, παιδείας. Οι ουτοπικοί το ξέρουν, οι πολιτικοί επίσης. Ξαφνικά, πρώτη φορά στη ζωή του, ο Ι αποκτά ένα στόχο. Όχι πια ειδικός απεσταλμένος, θα γίνει δάσκαλος. Θα προσπαθήσει να γίνει.
Τώρα που το πιο άπιαστο όνειρο είναι πραγματικότητα, ο Κεντρικός άρχισε τα παιχνίδια; Χαρτογράφηση της Ουτοπίας, που είναι ένας άγνωστος Χ! Στη διάθεση της Α πλήρης εξοπλισμός, το υπερ-δίκτυο, ο Κεντρικός - επιστήμη και τεχνολογία. Η γνώση και οι εφαρμογές της δεν είναι και μέσα για την κατασκευή, στη θεωρία ή στην πράξη, της Ουτοπίας, μιας κοινωνίας που τείνει προς το ιδανικό, ενός καλύτερου αύριο; Ο Χ μοιάζει λιγότερο άγνωστος.
Αν προεκτείνει τη σκέψη της, γίνεται Ουτοπία ολόκληρη η ανθρώπινη ιστορία και ο πολιτισμός, συνεχείς μικρές αλλαγές και μεγαλύτερες επαναστάσεις που επεκτείνουν τις δυνατότητες του homo sapiens βελτιώνοντας τη ζωή του. Κυβερνοχώρος -μια κυριολεκτική ουτοπία-, τεχνητή νοημοσύνη, αιώνια νεότητα, ο άθλος που μόλις ολοκληρώθηκε..., συχνά ανέφικτο είναι ό,τι δε χωράει ακόμα ο νους. Και στα δύσκολα, το ανθρώπινο δαιμόνιο συχνά προχωρά πέρα από τη λογική, διατυπώνει διαφορετικά το πρόβλημα, ξαναρίχνει τα ζάρια. Ο άνθρωπος κρύβει ένα τεράστιο απόθεμα δυνατοτήτων και ο τρελός επιστήμονας έχει τελικά τα λογικά του: η Γη κινείται, μη-ευκλείδειες γεωμετρίες, θεωρία της σχετικότητας... Η Ουτοπία γίνεται και μέθοδος επίλυσης προβλήματος.
Προσοχή όμως, η επιστήμη, η τεχνολογία και η ιστορία ποτέ δεν παίρνουν οριστική μορφή, πόσο μάλλον ο άγνωστος Χ! Η τομή ανάμεσα στην αρμονική κοινωνική συμβίωση και την πλήρη ανάπτυξη της προσωπικότητας κάθε ατόμου είναι ένας χώρος ρευστός. Πάντως οι διάφορες προσθήκες και αλλαγές στο πεδίο της ιστορίας συνεπάγονται αντίστοιχες αλλαγές σ' αυτό της Ουτοπίας. Η Α εννοεί την Ουτοπία ως σύνολο, καθώς οι περισσότερες επιμέρους ουτοπίες παγώνουν τον χρόνο σε ένα μόνιμο παρόν. Και αντίστροφα, εκτός από καθρέφτης του παρελθόντος και του παρόντος, η Ουτοπία κάποτε γίνεται μαγική σφαίρα που «διαβάζει» το μέλλον. Απλά προεκτείνει το παρόν σε αυτό ή, δίνοντας σχήμα σε αόριστες επιθυμίες, πυροδοτεί τη χημική αντίδραση που θα τις εκπληρώσει. Όσο υπάρχουν άνθρωποι, το πρόβλημα παραμένει ανοιχτό, αλλά μπορεί κάποιος να προβλέψει πού περίπου κυμαίνεται ο άγνωστος Χ της Ουτοπίας κάθε φορά.
Όσο για τα βασικά δεδομένα, επιστήμη και τεχνολογία, εκτός από τη μορφή, συχνά επηρεάζουν και την ουσία της Ουτοπίας. Στη Νέα Ατλαντίδα του Φράνσις Μπέικον, σε πολλές λογοτεχνικές ουτοπίες του 19ου αιώνα, καθώς και στον γειτονικό χώρο της επιστημονικής φαντασίας, τα μέσα γίνονται σκοπός και κυριαρχεί η ψευδαίσθηση της συνεχούς προόδου. Όμως η επιστήμη και η τεχνολογία δημιουργούν επίσης προβλήματα, ενώ οι λύσεις τους συχνά αποδεικνύονται ανεπαρκείς. Επομένως ο άγνωστος Χ μπορεί να έχει αρνητικό πρόσημο, η Ουτοπία αποκτά και άλλη όψη. Σωστά προειδοποιούν για κινδύνους και παρενέργειες τόσες κριτικές ουτοπίες του 20ού αιώνα, κι ας υπερβάλλουν κάποτε περιγράφοντας το μέλλον εφιαλτικά. Εδώ η Α πρέπει να συνυπολογίσει τον τρόπο που πολλές ουτοπίες, θεωρητικές και πρακτικές, χρησιμοποιούν τη γνώση και τις εφαρμογές της για τη δική τους συντήρηση και αναπαραγωγή. Εκπαίδευση ως πλύση εγκεφάλων, προγραμματισμός της ανθρώπινης σκέψης και δράσης, ένα αμείλικτο σύστημα ελέγχου και ποινών εύκολα μεταμορφώνουν το εργαστήρι πειραμάτων κοινωνικής αρμονίας σε βιομηχανία εξαναγκαστικής ευτυχίας.
Τελικά το ζήτημα της Ουτοπίας βρίσκεται στα ανθρώπινα χέρια. Πώς χρησιμοποιούν την επιστήμη και την τεχνολογία; Πώς κατασκευάζουν την Ουτοπία; Από μια άποψη, κι αυτή επιστήμη είναι. Η θεωρία της, υποθέσεις και κανόνες χωρίς απόλυτη ισχύ, χρειάζεται συνεχή αξιολόγηση και αναθεώρηση. Για τις εφαρμογές της, πειράματα που ερευνούν τις υποθέσεις και δοκιμές επέκτασης της θεωρίας, μέτρο πρέπει να είναι ο άνθρωπος. Να που είχε κι άλλα δεδομένα, σκέψεις, συναισθήματα, ανθρώπινες αξίες…
Αρκετά με το παιχνίδι του Κεντρικού. Η ακριβής χαρτογράφηση της Ουτοπίας είναι αδύνατη, μα η προσπάθεια αξίζει, αν δεν αποτελεί και τη λύση -με τη μέθοδο της Ουτοπίας! Είναι σύνθετη, συνεχής άσκηση ζωής, που απαιτεί συνεργασία και συλλογική συμμετοχή. Ας αναλάβουν κι άλλοι δράση. Εκείνη στο εξής θα παίζει μόνο δικά της παιχνίδια, πάντα σοβαρά, όπως τα παιδιά. Στην πραγματικότητα, η ειδική απεσταλμένη Α είναι ένα μικρό παιδί.
Όλα έτοιμα, οι ειδικοί απεσταλμένοι στις θέσεις τους. Αποφεύγουν να κοιταχτούν- βαθιά μέσα του, καθένας ελπίζει να έχει βρει αυτός κάποια λύση. Πυρ. Ένας-ένας εισάγουν τα ευρήματά τους. Ο, Υ, Τ, Π, Ι, Α, έξι φορές φόρτωση υλικού, κομμένες ανάσες μέχρι να αντιδράσει ο Κεντρικός, ακύρωση. «Δεδομένα Ο.Κ. Επείγουσα υπο-αποστολή. Χαρτογράφηση της Ουτοπίας», επιμένει το μηχάνημα. Αμηχανία- δεν τα κατάφερε κανείς; Υπερδίκτυο, συστήματα, όλα σωπαίνουν.
Ξαφνικά κάποιος λέει «Θα ξαναδοκιμάσω» και φορτώνει ξανά το υλικό του. «Μαζί σου», λέει άλλος προσθέτοντας το δικό του. «Ομάδα δεν είμαστε;», «Μία ομάδα, ξεχωριστοί άνθρωποι», συμπληρώνουν άλλοι δύο. Είναι η σειρά ενός ακόμα: «Σ’ ένα σκάφος μετέωρο στο διάστημα. Εμείς είμαστε η Ουτοπία!». «Θα ξαναπροσπαθήσουμε», λέει απλά ο τελευταίος. Ο+Υ+Τ+Π+Ι+Α, έξι φορές φορτώνουν υλικό, ακύρωση καμία. Κρατούν την ανάσα τους- μία έχουν όλοι τώρα. «Αποστολή εξετελέσθη μερικώς. Επείγουσα υπο-αποστολή: Χαρτογράφηση της Ουτοπίας», χρησμοδοτεί το μηχάνημα.
Μια στιγμή- λείπει ο άλλος Ο! Κανένα σήμα από το δίκτυό του - τι να έχει γίνει; Ο χρόνος πιέζει. Δοκιμάζουν πάλι, φορτώνοντας δύο φορές το υλικό του Ο, για να συμπληρωθεί το όνομα της ομάδας. Δυο ίδια γράμματα είναι, στο κάτω-κάτω. Μάταια- ο Κεντρικός επαναλαμβάνει το τελευταίο του μήνυμα.
Μόνη επιλογή να περιμένουν και να εργάζονται για την αποστολή- αυτή δεν μπορεί να περιμένει. Στρώνονται στη δουλειά. Αναλύουν ένα-ένα τα υλικά, διαπραγματεύονται, συμπληρώνουν, ονειρεύονται, πειραματίζονται, βήμα-βήμα χαρτογραφούν την Ουτοπία. Λίγο-λίγο, συνειδητοποιούν πως το σύμπαν παραμένει άπειρο, όπως πίστευαν παλιά. Λείπει το συμπλήρωμά του, η πάντα άπειρη Ουτοπία.
Και ο άλλος Ο λείπει. Εξακολουθούν να τον περιμένουν. Μαντεύουν και το μήνυμα του Κεντρικού, όταν προσθέσουν το υλικό του, Ο+Υ+Τ+Ο+Π+Ι+Α: «Αποστολή εξετελέσθη. Χαρτογράφηση της Ουτοπίας σε εξέλιξη», ή κάτι παρόμοιο. Τότε θα μπορούν να ξεκινήσουν το ταξίδι επιστροφής στον μικρό τους πλανήτη. Τότε θα μπορεί καθένας να εργαστεί και για την προσωπική του μικρο-ουτοπία. Όβερ.
Αν νομίζετε ότι ο άλλος Ο είναι ένας ακόμα ανώνυμος ειδικός απεσταλμένος, γελαστήκατε. Εσείς είστε, όλοι μαζί και καθένας χωριστά. Σειρά σας να επιχειρήσετε τη χαρτογράφηση της Ουτοπίας!
Μπορείτε να ξεκινήσετε νέες έρευνες ή να στηριχτείτε στις πρώτες δοκιμές των άλλων απεσταλμένων. Συνειδητά ή ασυνείδητα, καθένας τους ερεύνησε την Ουτοπία από διαφορετική οπτική γωνία: της φιλοσοφίας, της πολεοδομίας, της λογοτεχνίας και της τέχνης, της πολιτικής, της επιστήμης και της τεχνολογίας… Αν προτιμάτε, εστιάστε και σεις σε συγκεκριμένα κομμάτια της. Χαρτογραφήστε, για παράδειγμα, την Ουτοπία «ελληνικής κατασκευής», από την Αιξωνή του Δημήτρη Πικιώνη ως την …Ντενεκεδούπολη, ή την Ουτοπία της καθημερινότητας στις διαφημίσεις της τηλεόρασης, τα παιχνίδια του διαδικτύου, τα γκράφιτι των δρόμων… Εργαστείτε ατομικά ή ομαδικά, συνθέτοντας τις απόψεις σας ή αποτυπώνοντας την ποικιλία τους, με όποιο μέσο και υλικό σας εξυπηρετεί. Μπορείτε ακόμα να προτείνετε εναλλακτικές της Ουτοπίας ή να κάνετε τα δικά σας ουτοπικά πειράματα –πώς θα ήταν μία ιδανική πόλη, τάξη, οικογένεια ή παρέα; Σύμφωνα με τις μέχρι τώρα ενδείξεις, η Ουτοπία είναι ανεξάντλητη, όχι μόνο επειδή εμφανίζεται με διάφορες μορφές και κρύβεται στα πιο απίθανα μέρη αλλά και, κυρίως, επειδή αλλάζει, όπως και εσείς.
Τι σημαίνει όμως η Ουτοπία για σας, είναι δικό σας θέμα. Ευθύνη και δικαίωμα μαζί, δίχως ημερομηνία λήξης. Μετά και πέρα από την επείγουσα αποστολή, συνεχίστε να προβληματίζεστε και να αμφισβητείτε, να ονειρεύεστε και να χτίζετε τη δική σας μικρο-ουτοπία, αλλά και -γιατί όχι;- μία πιο συλλογική. Σωστά καταλάβατε, η αποστολή για τη χαρτογράφηση της Ουτοπίας ήταν μόνο μια αρχή…
Αναστασία Φωτοπούλου-Πρίγκηπα