Ρωμαϊκή εποχή (168 π.Χ. - 330)
Μετά την ήττα των Μακεδόνων στην Πύδνα από τις ρωμαϊκές λεγεώνες, το 168 π.Χ., ο τελευταίος βασιλιάς της Μακεδονίας Περσέας κατέφυγε στη Θεσσαλονίκη πυρπολώντας τον στόλο για να μην πέσει στα χέρια των εχθρών. Μάταιος κόπος. Η πόλη καταλήφθηκε από τους Ρωμαίους και έγινε το ισχυρό «χαρτί» τους στο εμπόριο της θάλασσας και της στεριάς. Τόσο στρατηγική θεωρούσαν τη θέση της Θεσσαλονίκης, ώστε όταν σχεδίασαν την Εγνατία Οδό, που ένωνε Ανατολή και Δύση, φρόντισαν να περνάει κοντά από τα δυτικά της τείχη.
Τα πρώτα χρόνια της ρωμαϊκής εποχής, ελάχιστα άλλαξε η οικιστική εικόνα της πόλης. Για πολύ καιρό δεν χρειάστηκαν νέες οχυρώσεις, καθώς επικράτησε γαλήνη χάρη στη «ρωμαϊκή ειρήνη». Στα πεδινά η πόλη διατήρησε την οργάνωση σε ορθογώνιες νησίδες. Με τον καιρό, η κατοίκηση πύκνωσε στα υψώματα που αγνάντευαν τη θάλασσα. Εδώ οι γειτονιές θύμιζαν λαβύρινθο λόγω της κλίσης του εδάφους, με δαιδαλώδη δρομάκια και ακανόνιστη δόμηση. Ο τόπος γνώρισε ένα έντονο κύμα αστυφιλίας. Ήρθαν νέοι κάτοικοι από την Ελλάδα, τη Θράκη, την Ιταλία, κι ακόμη Εβραίοι και Μικρασιάτες. Ανάμεσά τους ναυτικοί κι επιχειρηματίες, που είχαν στα χέρια τους το διεθνές εμπόριο. Η πολυπολιτισμική Θεσσαλονίκη έγινε «πόλη πολυάνθρωπη», το μεγαλύτερο εμπορικό, οικονομικό και στρατιωτικό κέντρο στα Βαλκάνια. Οι πλούσιοι ζούσαν σε πολυτελείς επαύλεις που όμοιές τους δεν είχε ξαναδεί η πόλη. Οι Ρωμαίοι διαπλάτυναν τους δρόμους και τους έστρωσαν με πλάκες. Μερίμνησαν και για τη δημιουργία αποχετευτικού συστήματος. Το οδικό δίκτυο πύκνωσε και απλώθηκε σαν δίχτυ από άκρη σε άκρη. Η μνημειώδης Bασιλική Oδός (Via Regia) διέσχιζε οριζόντια την πόλη, ενώνοντας τις δύο πύλες του τείχους, τη Χρυσή και την Κασσανδρεωτική. Πολύβουη και πολυσύχναστη, είχε πλατύ οδόστρωμα 16 μέτρων και κιονοστοιχίες από μάρμαρο δεξιά κι αριστερά. Οι διοικητικές υπηρεσίες παρέμειναν αρχικά στην περιοχή της πλατείας Κυπρίων Αγωνιστών, όπου ήταν η έδρα του πραίτορα, του Ρωμαίου διοικητή. Τον 1ο αιώνα τις μετέφεραν ανατολικότερα, στη νέα μνημειώδη Αγορά (Forum). Καθώς ο πληθυσμός και οι ανάγκες αυξάνονταν, η έκταση της Αγοράς άγγιξε τα 20 στρέμματα κι εκεί συγκεντρώθηκαν όλες οι διοικητικές, θρησκευτικές και εμπορικές λειτουργίες (μέσα 2ου αι.). Στο μνημειώδες συγκρότημα στεγάστηκαν τα δικαστήρια, το νομισματοκοπείο, το αρχείο, καθώς και το ωδείο, ιερά και καταστήματα, γύρω από μία πλακόστρωτη αυλή που περιβαλλόταν από κιονοστοιχίες. Στις σκιερές στοές και την πλατεία που την στόλιζαν αγάλματα, οι πολίτες έρχονταν για τις υποθέσεις τους, αλλά και για να συζητήσουν, να ακούσουν ρήτορες και φιλοσόφους, ή για να περάσουν ευχάριστα την ώρα τους.
Η δύση του αρχαίου κόσμου ήταν χρυσή εποχή για την πόλη. Όταν ο καίσαρας Γαλέριος ανέλαβε τον έλεγχο του ανατολικού τμήματος της αυτοκρατορίας, μετέφερε εδώ την έδρα της διοίκησης και την κατοικία του. Από επαρχιακή πόλη, η Θεσσαλονίκη αναβαθμίστηκε σε ισχυρό διοικητικό κέντρο. Στην περιοχή του Κάμπου κτίστηκε το λαμπρό ανακτορικό συγκρότημα που άλλαξε εντελώς το αστικό τοπίο (τέλη 3ου - αρχές 4ου αι.). Ήταν μία μνημειακή «πόλη μέσα στην πόλη», σε μία τεράστια έκταση από τη Ροτόντα ως τη θάλασσα κι από το ανατολικό τείχος ως και την πλατεία Ναυαρίνου. Σε επαφή με το ανατολικό τείχος ήταν ο Ιππόδρομος, που είχε διαστάσεις τεράστιες για δεδομένα της πόλης. Εκεί ο τετράρχης παρακολουθούσε τα θεάματα και εμφανιζόταν στον λαό σε ένα ειδικά διαμορφωμένο θεωρείο.
Λίγα χρόνια μετά τον θάνατο του Γαλέριου, ο Μέγας Κωνσταντίνος άφησε έντονο το αποτύπωμά του στην πόλη, προικίζοντάς την με τον «σκαπτό λιμένα», τεχνικό έργο τεράστιο για την εποχή (322). Ήταν λιμάνι τεχνητό, όπως δείχνει το όνομά του, που φτιάχτηκε με επιχωματώσεις στην περιοχή των σημερινών Λαδάδικων.
Αυτό το ήξερες;
Σε κεντρικό σημείο της πολυσύχναστης Αγοράς αναρτούσαν τις «αφίσες» της εποχής, που ενημέρωναν τους πολίτες για τα δημόσια θεάματα. Ήταν μαρμάρινες πλάκες με χαραγμένες προσκλήσεις για μονομαχίες και κυνήγια. Οι αρχαιολόγοι τις ανακάλυψαν κάτω από το δάπεδο της ορχήστρας του ωδείου, όπου είχαν χρησιμοποιηθεί ως οικοδομικό υλικό από την ανάποδη πλευρά!
Νότια της Αγοράς βρισκόταν μία διώροφη στοά με όμορφα ανάγλυφα που με τα χρόνια ξεχάστηκε το όνομά της. Οι άνθρωποι έφτιαξαν έναν μύθο ότι ήταν οι μαρμαρωμένες μορφές του βασιλιά της Θράκης, της συνοδείας, και της γυναίκας του, που είχε ερωτευθεί τον Μεγαλέξανδρο! Τις έλεγαν «Είδωλα» και «Μαγεμένες» (ή «Incantadas» στη διάλεκτο των Ισπανοεβραίων). Ως το 1864 ένα μεγάλο μέρος της στοάς στεκόταν ακόμη όρθιο, στην αυλή ενός εβραϊκού σπιτιού. Τότε, ένας γάλλος παλαιογράφος τα μετέφερε με πλοίο στο μουσείο του Λούβρου.
Τα πλούσια σπίτια της ρωμαϊκής μεγαλούπολης ήταν μεγάλα και εντυπωσιακά. Είχαν ευρύχωρα διαμερίσματα για τις πολυμελείς οικογένειες, δωμάτια για τους δούλους, ειδικούς χώρους για δεξιώσεις και γιορτές. Μία ιδέα της πολυτελούς διακόσμησής τους μας δίνει το όμορφο ψηφιδωτό του Διονύσου και της Αριάδνης, που σήμερα βλέπουμε στο Αρχαιολογικό Μουσείο.
Συγγραφέας: Λίλα Πατσιάδου