Ελληνιστική εποχή (316/15-168 π.Χ.)
Το έτος 316/15 π.Χ. βρήκε τον τόπο αγνώριστο σε σχέση με το παρελθόν. Δέσποζε εδώ μία νέα πόλη, που αγνάντευε τον Θερμαϊκό. Την έκτισε ο Κάσσανδρος, ενώνοντας με συνοικισμό 26 αρχαίες κωμοπόλεις, και την ονόμασε Θεσσαλονίκη, όπως έλεγαν τη γυναίκα του, που ήταν αδελφή ετεροθαλής του Μεγάλου Αλέξανδρου. Οι παλιοί οικισμοί ερήμωσαν, αφού οι πιο εκλεκτοί τους κάτοικοι εγκαταστάθηκαν στις νέες γειτονιές που τραβούσαν τον κόσμο σα μαγνήτης. Σύντομα ήρθαν κι άλλοι, Μακεδόνες, Θράκες, Θεσσαλοί, Αθηναίοι, Μικρασιάτες, έμποροι και βιοτέχνες που έφεραν αέρα κοσμοπολίτικο. Από τα πρώτα κιόλας χρόνια φάνηκε η δυναμική της Θεσσαλονίκης, χάρη στη στρατηγική της θέση. Ο διορατικός Κάσσανδρος εξασφάλισε τον έλεγχο του λιμανιού, που έγινε από τότε η κύρια πύλη της Μακεδονίας στη θάλασσα. Το σημείο ήταν ιδανικό και για το εμπόριο της ξηράς, σταυροδρόμι προς τα Βαλκάνια και την ύπαιθρο. Νότια, ως τη θάλασσα, απλώνονταν επίπεδες ζώνες κατάλληλες για οικοδόμηση. Βορειοανατολικά η οχυρή ακρόπολη, απρόσιτη σαν αετοφωλιά, ήταν ανάχωμα για τους εισβολείς και καταφύγιο για τον πληθυσμό.
Ο χρόνος έδειξε το σκληρό του πρόσωπο στην ελληνιστική πόλη, η αδιάκοπη δόμηση την έσβησε σχεδόν από τον χάρτη. Σπάνια τα απομεινάρια της -πράσινες πέτρες απ’ το τείχος, γκρεμισμένοι τοίχοι, θεμέλια- μοιάζουν σκόρπια κομμάτια ενός χαμένου μωσαϊκού. Οι αρχαιολόγοι ακόμη αναζητούν τα όρια των κατοικημένων περιοχών, αφού το τείχος που θα τους καθοδηγούσε έχει σχεδόν ισοπεδωθεί. Η οικοδόμηση συνεχίστηκε τον 3ο και τον 2ο αιώνα π.Χ., έως ότου οι γειτονιές άγγιξαν σχεδόν την παραλία. Ακολουθούσαν το ιπποδάμειο πολεοδομικό σύστημα, με κάθετους και οριζόντιους δρόμους που σχημάτιζαν ορθογώνια οικοδομικά τετράγωνα που έφθαναν λίγο πιο κάτω από την Εγνατία. Στη συνέχεια και ως την παραλία τα οικοδομικά τετράγωνα ήταν διαφορετικά, καθώς άλλαζε η κατεύθυνση της στεριάς από νοτιοανατολικά προς τα βορειοδυτικά. Υπήρχαν και ελεύθερες εκτάσεις, όπως ο «Κάμπος» όπου ο Γαλέριος έκτισε το ανάκτορό του στα ρωμαϊκά χρόνια. Δυτικά ήταν η περιοχή των ιερών, όπου διακρινόταν το Σαράπειο. Εκεί τιμούσαν τους θεούς της Αιγύπτου. Η ξενόφερτη αιγυπτιακή λατρεία είχε ταξιδέψει απ’ τους θαλασσινούς δρόμους του εμπορίου και βρήκε ρίζες γερές στην κοσμοπολίτικη Θεσσαλονίκη. Ανατολικότερα βρισκόταν η έδρα της διοίκησης, στη σημερινή πλατεία Κυπρίων Αγωνιστών. Εκεί θα ήταν τα πολυτελή ανάκτορα, όπου έμενε η βασιλική οικογένεια, και η έδρα του βασιλικού διοικητή. Όχι πολύ μακριά βρισκόταν η πρώτη Αγορά, στη θέση της Αγοράς των ρωμαϊκών χρόνων. Σώζονται εκεί τα ερείπια ενός βαλανείου, που είναι ως σήμερα το παλιότερο ορατό δημόσιο κτίριο που απέμεινε από την ελληνιστική πόλη. Νότια της σημερινής πλατείας Ναυαρίνου βρισκόταν ίσως το λιμάνι, και κοντά του θα υπήρχε μία παραθαλάσσια αγορά. Σύμφωνα με νεώτερες έρευνες πιθανόν να βρισκόταν και στα δυτικά, όπου η θάλασσα έφθανε μέχρι τη σημερινή πλατεία Δημοκρατίας (πλατεία Βαρδαρίου). Η κίνηση στο πολυσύχναστο αγκυροβόλι δεν σταματούσε ποτέ, άνθρωποι και εμπορεύματα διακινούνταν νύχτα και μέρα.
ΠΗΓΗ
«Μετά τον Αξιό, σε απόσταση είκοσι σταδίων, συναντά κανείς τον ποταμό Εχέδωρο. Στη συνέχεια, σε απόσταση σαράντα σταδίων, βρίσκεται η Θεσσαλονίκη, η πόλη που ίδρυσε ο Κάσσανδρος και η Εγνατία Οδός. Ο Κάσσανδρος έδωσε στη νέα πόλη το όνομα της γυναίκας του, που ήταν κόρη του Φιλίππου, του γιου του Αμύντα. Τη δημιούργησε με τον συνοικισμό είκοσι έξη μικρών πόλεων της Κρουσίδας και του Θερμαϊκού κόλπου, που ενώθηκαν έτσι σε μία πόλη, που σήμερα είναι μητρόπολη της Μακεδονίας. Μεταξύ των πόλεων που πήραν μέρος στον συνοικισμό, ήταν η Απολλωνία, η Χαλάστρα, η Θέρμη, η Γαρησκός, η Αίνεια και ο Κισσός […].»
(ελεύθερη απόδοση)
Στράβωνας, «Γεωγραφικά» 1, 21, 5
Αυτό το ήξερες;
Οι ιστορικοί πιστεύουν πως η ίδρυση της Θεσσαλονίκης έκρυβε και πολιτικές σκοπιμότητες. Ήταν μία κίνηση στρατηγικής, στα «παιχνίδια εξουσίας» των Διαδόχων μετά τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Με τη δημιουργία μίας ισχυρής πόλης στο πιο κομβικό σημείο της Μακεδονίας, ο Κάσσανδρος ήθελε να δυναμώσει την εξουσία του σε ολόκληρη την περιοχή.
Συγγραφέας: Λίλα Πατσιάδου