Η Αθήνα της βυζαντινής εποχής (330 - 1204)
Σταδιακά η ζωή στην Αθήνα επανήλθε σε φυσιολογικούς ρυθμούς. Τον 4ο αιώνα η πόλη είχε γίνει ξανά πνευματικό κέντρο. Στις περίφημες φιλοσοφικές σχολές της, τα πανεπιστήμια της ύστερης αρχαιότητας, που βρίσκονταν κυρίως στην περιοχή του Άρειου Πάγου, δίδασκαν φημισμένοι φιλόσοφοι και δάσκαλοι και φοιτούσαν νέοι από ολόκληρη την αυτοκρατορία, ανεξαρτήτως καταγωγής και θρησκείας. Η τελευταία αυτή αναλαμπή του αρχαίου πνεύματος συνέπεσε χρονικά με τη σταδιακή ανάπτυξη της πρώτης χριστιανικής κοινότητας. Οι πύρινοι λόγοι του αποστόλου Παύλου στον Άρειο Πάγο, περί του ενός και μοναδικού θεού, δεν είχαν βρει αρχικά μεγάλη ανταπόκριση στην «κατείδωλον πόλιν». Ακόμη λατρεύονταν οι αρχαίοι θεοί, και οι πρώτες χριστιανικές ενορίες ιδρύθηκαν στα περίχωρα.
Το αποτύπωμα της νέας θρησκείας στον οικιστικό πυρήνα της Αθήνας ανιχνεύεται μόλις τον 5ο αιώνα. Τότε χτίζονται οι πρώτες μεγάλες χριστιανικές εκκλησίες εντός των τειχών. Μία από αυτές ήταν το μνημειώδες «Τετράκογχο», στο μέσο της αυλής της Βιβλιοθήκης του Αδριανού. Από την ίδια εποχή οι πιστοί αρχίζουν να αφιερώνουν στη νέα θρησκεία τους αρχαίους ναούς που σώζονταν σε καλή κατάσταση, κάνοντας τις απαραίτητες μετατροπές. Στο πλαίσιο αυτό, ο Παρθενώνας, το Ερέχθειο και ο ναός του Ηφαίστου μετατρέπονται σε χριστιανικούς ναούς.
Το διάταγμα του Ιουστινιανού (529), που απαγόρευσε τη λειτουργία των φιλοσοφικών σχολών, αποτέλεσε τεράστιο πλήγμα για την πνευματική και οικονομική ζωή της πόλης. Το ένδοξο Άστυ μετατράπηκε σε ασήμαντη επαρχιακή πόλη και η αρχαία ονομασία ξεχάστηκε. Όλοι αποκαλούσαν την πόλη «κάστρον», μια κοινή ονομασία για τις τειχισμένες μεσοβυζαντινές πόλεις, που δείχνει την κύρια λειτουργία τους, δηλαδή την παροχή προστασίας στους κατοίκους σε περίπτωση κινδύνου.
Η βυζαντινή Αθήνα απέκτησε τριπλή διάταξη που την υπαγόρευσαν τα τείχη της, μια οικιστική εικόνα που συναντάμε συχνά στις οχυρωμένες πόλεις - κάστρα της εποχής. Κάτω από την οχυρή Ακρόπολη, η άνω πόλη συγκέντρωνε τα διοικητικά κτίρια και τις πλούσιες γειτονιές στα όρια του «υστερορωμαϊκού» τείχους. Η κάτω πόλη επεκτάθηκε σταδιακά έξω από αυτό ως τα ερείπια του κατεστραμμένου Θεμιστόκλειου περιβόλου, όπου πολλά αρχαία μνημεία ήταν ακόμη ορατά. Ο αρχαίος πολεοδομικός ιστός διατηρήθηκε σχεδόν αναλλοίωτος.
Στα τέλη του 6ου αιώνα στην πόλη εισέβαλαν οι Σλάβοι και λίγο αργότερα η Αγορά εγκαταλείφθηκε, με εξαίρεση κάποιες πρόχειρες βιοτεχνικές εγκαταστάσεις και εργαστήρια. Η περιοχή της κατοικήθηκε πυκνά τον 10ο αιώνα, την εποχή της μεγάλης οικιστικής και πληθυσμιακής ανάπτυξης της πόλης. Πάντως, ακόμη και στους «σκοτεινούς χρόνους» (τέλη 6ου - μέσα 9ου αιώνα), η Αθήνα δεν εγκαταλείφθηκε ποτέ, γιατί το κάστρο της πρόσφερε ασφάλεια και γιατί είχε άριστο φυσικό λιμάνι. Έγινε «Μητρόπολη» το 733 και διατήρησε την αίγλη της στους κύκλους των μορφωμένων ανθρώπων. Η εκκλησία της Παναγίας Αθηνιώτισσας (η χριστιανική μετασκευή του Παρθενώνα) ήταν φημισμένο προσκύνημα, όπου ο αυτοκράτορας Βασίλειος Β΄, μετά τη νίκη του εναντίον των Βουλγάρων, κάνει μία στάση για να προσφέρει «…τα της νίκης χαριστήρια τη Θεοτόκω».
Στους μεσοβυζαντινούς χρόνους (9ος αι. -1204) η Αθήνα γέμισε με βυζαντινές εκκλησίες, που ξεχώριζαν ανάμεσα στα σπίτια χάρη στην επιμελημένη τοιχοποιία τους και τους κομψούς οκταγωνικούς τρούλους με τα μαρμάρινα κολωνάκια στις γωνίες τους. Στα μέσα του 12ου αιώνα ο άραβας γεωγράφος Εντρισί περιγράφει την Αθήνα ως πολυάνθρωπη πόλη, περιτριγυρισμένη από κήπους και καλλιεργημένα χωράφια. Λίγο αργότερα, όμως, το 1204, το «κάστρο» αλλάζει χέρια, όταν παραδίδεται στους πάνοπλους λατίνους ιππότες.
ΠΗΓΗ
«Αυτή η γη έχει διατηρήσει την ξεχωριστή της πραότητα, το εύκρατο κλίμα, το γόνιμο έδαφος. Έχει τον Υμηττό με το άφθονο μέλι, τον γαλήνιο Πειραιά, την Ελευσίνα που ήταν κάποτε μυστηριώδης, την πεδιάδα του Μαραθώνα, αλλά και την ίδια την Ακρόπολη. Εκεί, όταν βρίσκομαι, νιώθω σαν να πατώ την άκρη του ουρανού.»
Μιχαήλ Χωνιάτης, μητροπολίτης Αθήνας
Αυτό το ήξερες;
Ήταν σπουδαίο για τους νέους της εποχής να έλθουν για σπουδές στην Αθήνα. Στις ονομαστές σχολές της φοίτησαν οι Μέγας Βασίλειος και Γρηγόριος Νανζιανζηνός, μετέπειτα Πατέρες της Εκκλησίας. Το ίδιο και ο Ιουλιανός, ο κατοπινός αυτοκράτορας της πρωτοβυζαντινής εποχής, που θέλησε να επαναφέρει τη λάμψη της αρχαίας θρησκείας.
Αυτό το ήξερες;
Λίγα ίχνη έχουν αφήσει τα σπίτια της βυζαντινής εποχής. Οι ανασκαφές φέρνουν στο φως κυρίως τα κατώγια τους με πιθάρια θαμμένα στο χώμα, όπου αποθήκευαν τα τρόφιμα.
Συγγραφέας: Λίλα Πατσιάδου