«Διαβάζοντας» μια πόλη… από το Α ως το Ω!

Το Αλφαβητάρι πολεοδομικών και αρχιτεκτονικών όρων Διαβαζοντας μία πόλη απο το Α ως το Ω είναι ο οδηγός σου για να εξερευνήσεις την πόλη και να γνωρίσεις την ιστορία της, όπως αυτή αποτυπώνεται στα κτίρια, στους δρόμους και στις πλατείες της. Αποτελεί ουσιαστικά ένα μικρό λεξικό που θα σε βοηθήσει στην «ανάγνωση» της πόλης. Ξεφύλλισε το, παρατήρησε αυτά που σου τραβούν το ενδιαφέρον και ετοιμάσου για την πρώτη πραγματική γνωριμία με την πόλη σου! Γιατί μπορεί να έχεις περπατήσει τόσες φορές στον ίδιο δρόμο, όμως υπάρχουν πράγματα που σίγουρα δεν έχεις παρατηρήσει!

Σε κάθε κεφάλαιο θα ανακαλύψεις και διάφορα «μυστικά» που θα σε βοηθήσουν στις περιηγήσεις σου:

Τα κεφάλαια Α-Ζ αφορούν θέματα σχετικά με την πόλη.
Στα κεφάλαια Η-Λ αναλύονται όροι που αφορούν στην κατασκευή ενός κτιρίου.
Στα κεφάλαια Μ-Ν μπορείς να ρίξεις μια γρήγορη ματιά στη διαδικασία της αρχιτεκτονικής σύνθεσης και στην ιστορία της αρχιτεκτονικής.
Τα κεφάλαια Σ-Ψ προσεγγίζουν την ιστορική εξέλιξη διαφόρων τύπων κτιρίων, δημόσιων και ιδιωτικών, που συναντάμε στην πόλη.
Το κεφάλαιο Ω είναι το αλφαβητικό ευρετήριο που θα σε βοηθήσει να εντοπίσεις σε ποια σελίδα βρίσκεται ο ορισμός για κάποιες άγνωστές σου λέξεις.

A. Ας ξεκινήσουμε με τα βασικά

Η αρχιτεκτονική αναφέρεται στο σχεδιασμό και την κατασκευή των κτιρίων. Είναι επιστήμη, γιατί αξιοποιεί στοιχεία από τα μαθηματικά και τη φυσική για το σχεδιασμό και την κατασκευή των κτιρίων, αλλά και τέχνη, καθώς ασχολείται επίσης με την αισθητική, δηλαδή την καλαίσθητη εμφάνισή τους.

Η πολεοδομία είναι η επιστήμη του σχεδιασμού των πόλεων, δηλαδή του κτισμένου περιβάλλοντος, του δημόσιου ελεύθερου χώρου και των υποδομών τους, με σκοπό την εξασφάλιση ικανοποιητικών συνθηκών διαβίωσης.

Αρχιτεκτονικό μνημείο είναι ένα κτίσμα ή κτιριακό συγκρότημα, καθώς και τα μεμονωμένα μέλη τους, που έχουν αρχιτεκτονική, καλλιτεχνική, αρχαιολογική ή και ιστορική αξία. Όλα τα οικοδομήματα που κτίστηκαν πριν από το 1830 (αρχαία, βυζαντινά και μεταβυζαντινά) θεωρούνται «αρχαία μνημεία» και προστατεύονται από το νόμο. Κτίρια, κατασκευασμένα μετά το 1830, που διαθέτουν αξιόλογα στοιχεία, κηρύσσονται διατηρητέα, για να προστατευτούν. Αυτά ονομάζονται νεότερα μνημεία.

Η αρχιτεκτονική κληρονομιά περιλαμβάνει μνημεία διαφόρων εποχών, που μας έχουν «κληροδοτήσει» οι προηγούμενες γενιές και οφείλουμε να προστατεύουμε, καθώς αποτελούν υλικά τεκμήρια της ιστορίας μας.

Η αποκατάσταση μνημείων αναφέρεται σε όλες τις οικοδομικές επεμβάσεις που πραγματοποιούνται σε αυτά, με στόχο την προστασία, διατήρηση ή και την επανάχρησή τους.

B. Βλέπω και κατανοώ τα αρχιτεκτονικά σχέδια

Αρχιτεκτονικά σχέδια είναι τα σχέδια που ετοιμάζει ο αρχιτέκτονας υπό κλίμακα, πριν αρχίσει να οικοδομεί ένα κτίριο.

Η κλίμακα εκφράζει τη σχέση των διαστάσεων του σχεδίου ή της μακέτας με το πραγματικό κτίριο. Για παράδειγμα, στην κλίμακα 1:20 το σχεδιασμένο κτίριο είναι 20 φορές μικρότερο από το πραγματικό.

Το σχέδιο όψης απεικονίζει ένα κτίριο μετωπικά, σε δύο μόνο διαστάσεις (πλάτος - ύψος, χωρίς βάθος).

Το σχέδιο κάτοψης δείχνει τι βλέπουμε, «κόβοντας» το κτίριο οριζόντια και κοιτάζοντάς το από ψηλά.

Το σχέδιο τομής δείχνει τι βλέπουμε, «κόβοντας» το κτίριο κατακόρυφα.

Αξονομετρικό σχέδιο είναι η απεικόνιση του κτιρίου «υπό γωνία» με τις τρεις διαστάσεις του οικοδομήματος (πλάτος, ύψος και βάθος) υπό κλίμακα.

Προοπτικό σχέδιο είναι η απεικόνιση του κτιρίου σε τρεις διαστάσεις, όπως το αντιλαμβάνεται το ανθρώπινο μάτι.

Πρόπλασμα ή μακέτα είναι το ομοίωμα του κτιρίου υπό κλίμακα. Μπορεί να κατασκευασθεί από διάφορα υλικά, όπως χαρτόνι, ξύλο, πηλό κ.ά.

Γ.

Για να μπούμε στην πόλη!

Η πόλη είναι ένα οργανωμένο οικιστικό σύνολο που παρέχει στους κατοίκους του διάφορες υπηρεσίες (διοικητικές, οικονομικές, υγείας, εκπαίδευσης, ψυχαγωγίας) και αποτελεί συνήθως το κέντρο μιας ευρύτερης περιοχής.

Οχύρωση πόλης: Η ασφάλεια της πόλης βασιζόταν μέχρι τα νεότερα χρόνια (19ο αιώνα) στην οχύρωσή της.

Η λέξη άστυ, που σήμερα είναι συνώνυμη της πόλης, αρχικά σήμαινε το τειχισμένο κέντρο των αρχαιοελληνικών πόλεων-κρατών.

Ακρόπολη: το ακραίο ψηλότερο σημείο της πόλης σε φυσικά οχυρή θέση, που περιβαλλόταν με τείχος. Λειτουργούσε ως έδρα της διοίκησης, περιλαμβάνοντας και την κατοικία του ηγεμόνα, ή ως ιερός χώρος αλλά κυρίως ως τελευταία γραμμή άμυνας της πόλης.

Πόλη-κάστρο: η εξέλιξη της αρχαιοελληνικής πόλης κατά το Μεσαίωνα. Λόγω της ανασφάλειας, που προκαλούσαν πειρατές και ξένοι εισβολείς, οι μεσαιωνικές πόλεις συρρικνώνονταν σε έκταση και περιβάλλονταν από ισχυρά τείχη. Τα σπίτια τους ήταν πυκνοδομημένα και οι ελεύθεροι χώροι ελάχιστοι.

Τείχος: Λίθινος, συνήθως, περίβολος μεγάλου ύψους και πάχους, που οχύρωνε περιμετρικά την πόλη, καθορίζοντας και τα όριά της.

Πύλη: άνοιγμα εισόδου - εξόδου στο τείχος της πόλης.

Πύργος: ψηλό κτίσμα με ορθογώνια ή κυκλική συνήθως κάτοψη που κατασκευαζόταν δίπλα στις πύλες αλλά και κατά μήκος των τειχών για ενίσχυσή τους.

Επάλξεις: οδοντωτές απολήξεις των τειχών. Προστατευμένοι πίσω από αυτές, οι υπερασπιστές ενός κάστρου μπορούσαν να πραγματοποιούν βολές κατά του εχθρού.

Περίδρομος: περιμετρικός διάδρομος εσωτερικά και στο πάνω μέρος των τειχών, που επιτρέπει την πρόσβαση στους πύργους.

Καταχύστρα ή ζεματίστρα: προεξοχή στο πάνω μέρος του τείχους με ανοιχτό το κάτω μέρος, για να μπορούν οι πολιορκημένοι να χύνουν καυτό νερό, λάδι, πέτρες ή μολύβι εναντίον του εχθρού.

Τάφρος: μεγάλο χαντάκι, έξω και γύρω από το τείχος, με ή χωρίς νερό.

Προτείχισμα: χαμηλότερο τείχος που συχνά κατασκευαζόταν έξω από το τείχος μπροστά από την τάφρο.

Διατείχισμα: τείχος που κατασκευάζεται ανάμεσα σε δύο φυσικά εμπόδια (π.χ. δύο λόφους) για ενίσχυση της άμυνας.

Προμαχώνας: πολύπλευρη, συνήθως πεντάπλευρη ή καρδιόσχημη, οχυρωματική κατασκευή που προεξέχει του τείχους και ενισχύει τα ευάλωτα σημεία του, όπως τις γωνίες. Εισάγεται στην οχυρωματική τον 15ο αιώνα, με την εμφάνιση των πυροβόλων όπλων. Στους προμαχώνες τοποθετούνταν τα κανόνια.

Δ.

Δες λοιπόν πώς αναπτύσσεται μια πόλη

Ως πολεοδομικό σύστημα ορίζουμε τον τρόπο ανάπτυξης μιας πόλης.

Οι πόλεις «φυσικής ανάπτυξης» αναπτύσσονται ακανόνιστα, χωρίς σχέδιο, προσαρμοζόμενες στα χαρακτηριστικά του εδάφους (λόφους, ποτάμια κ.λπ.).

Πόλεις που δημιουργούνται με βάση ένα σχέδιο υπάρχουν σε διάφορες εποχές:

Το ιπποδάμειο σύστημα επινοήθηκε από το φιλόσοφο και πολεοδόμο της αρχαιότητας Ιππόδαμο (5ος αι. π.Χ.). Χαρακτηρίζεται από δρόμους που τέμνονται κάθετα μεταξύ τους, ορίζοντας ορθογώνια οικοδομικά τετράγωνα και περιοχές για τις διάφορες λειτουργίες της πόλης. Το ιπποδάμειο σύστημα έχει επηρεάσει σημαντικά τον πολεοδομικό σχεδιασμό μέχρι και σήμερα.

Η ρωμαϊκή πόλη οργανώνεται με κύριους άξονες δύο κεντρικούς δρόμους (cardo και decumanus) που τέμνονται κάθετα. Στο κέντρο της χωροθετείται η αγορά (forum).

Η νεοκλασική πόλη χαρακτηρίζεται από μια μνημειακή και συνήθως συμμετρική γεωμετρική οργάνωση του χώρου με άξονες που συνδέουν αλλά και τονίζουν τα κομβικά σημεία της. Έτσι δημιουργείται ένα δίκτυο δημοσίων κτιρίων (κτίρια διοίκησης κ.ά.) με ελεύθερο χώρο γύρω τους που συνδέονται με σημαντικούς άλλους χώρους (χώρους πρασίνου-αναψυχής, αρχαιολογικούς κ.ά.).

Ιστορικά κέντρα ονομάζονται οι παλαιότεροι πυρήνες των σύγχρονων πόλεων. Καθώς διατηρούν τη δομή αλλά και κτίρια παλαιότερων εποχών, προστατεύονται με διεθνείς και εθνικούς κανόνες και όσα νεότερα κτίρια κατασκευάζονται σε αυτά οφείλουν να ακολουθούν συγκεκριμένους οικοδομικούς κανόνες, ώστε να εντάσσονται αρμονικά στο ιστορικό τους περιβάλλον.

Προάστια ονομάζονται οι νέοι οικισμοί που αναπτύσσονται στα όρια των πόλεων. Πρωτοεμφανίζονται γύρω στα μέσα του 19ου αιώνα, λόγω της αύξησης του πληθυσμού των πόλεων αλλά και της εξέλιξης των μεταφορικών μέσων.

Αστική ανάπλαση: ο επανα-σχεδιασμός του αστικού περιβάλλοντος και η αναβάθμισή του, τόσο λειτουργικά όσο και αισθητικά, με στόχο τη βελτίωση της ποιότητας ζωής των πολιτών.

Ε.

Είναι μια πόλη μόνο κτίρια και δρόμοι;

Μια πόλη συγκροτείται από το κτισμένο περιβάλλον (τα δημόσια και ιδιωτικά κτίρια), τους ανοιχτούς χώρους (ιδιωτικούς και δημόσιους) και τις απαραίτητες υποδομές τους.

Ο ανοιχτός δημόσιος χώρος αποτελείται από ελεύθερους χώρους κίνησης (δρόμους, πεζόδρομους) και στάσης (πλατείες, πάρκα), που συχνά έχουν άμεση σχέση με το φυσικό περιβάλλον.

Δρόμος: ο χώρος για την κυκλοφορία οχημάτων και πεζών.

Πλατεία: ο ανοιχτός κοινόχρηστος χώρος, συνήθως διαμορφωμένος με πράσινο και καθιστικά.

Πάρκο: ο ανοικτός κοινόχρηστος χώρος που διαμορφώνεται σε κήπο, με στόχο την επανασύνδεση των κατοίκων της πόλης με τη φύση.

Πεζόδρομος: ο δρόμος που προορίζεται αποκλειστικά για την κίνηση των πεζών. Για την ανάδειξη και αναβίωση των ιστορικών κέντρων των πόλεων επικρατεί, ως σύγχρονη διεθνής τάση, η πεζοδρόμηση των δρόμων τους.

Οι υποδομές της πόλης αφορούν την κυκλοφορία, την ύδρευση, την αποχέτευση, τον ηλεκτροφωτισμό, τη διαχείριση των απορριμμάτων και την κάλυψη άλλων βασικών αναγκών της.

Υδραγωγεία: τα τεχνικά έργα μεταφοράς του νερού για την ύδρευση. Κατά τη ρωμαϊκή περίοδο αγωγοί μεγάλοι μήκους στηρίζονταν σε σειρά τόξων.

Οι δεξαμενές ή κινστέρνες αποτελούν σημεία συγκέντρωσης του νερού. Είναι είτε ανοιχτές, σκαμμένες στο έδαφος, είτε κλειστές, κτιστές και επιχρισμένες συνήθως εσωτερικά με υδραυλικό κονίαμα.

Kρήνες: οι δημόσιες βρύσες, που κάποιες φορές έχουν περίτεχνη διακόσμηση. Αποτελούν συνήθως αυτόνομες υπαίθριες αρχιτεκτονικές κατασκευές, μικρές ή μεγάλες, μερικές φορές στεγασμένες.

Ζ.

«Ζουμάροντας» στο οικοδομικό τετράγωνο

Ρυμοτομικό Σχέδιο: αποτυπώνει στο χαρτί τα οικοδομικά τετράγωνα, τους δρόμους και τους υπόλοιπους ανοικτούς δημόσιους χώρους μιας πόλης και καθορίζει τις επιτρεπόμενες χρήσεις και τους κανόνες δόμησης σε κάθε τμήμα της.

Oικοδομικό τετράγωνο: η έκταση που μπορεί να οικοδομηθεί και περιβάλλεται από δρόμους ή άλλους κοινόχρηστους χώρους. Αποτελείται συνήθως από έναν αριθμό οικοπέδων και αλλάζει σχήμα και μέγεθος, ανάλογα με την περιοχή.

Κανόνες δόμησης
Οικοδομικό σύστημα: αναφέρεται στον τρόπο οικοδόμησης των κτιρίων σε σχέση με το δρόμο και τα διπλανά κτίρια. Χαρακτηριστικά οικοδομικά συστήματα είναι το συνεχές και το πανταχόθεν ελεύθερο. Στο «συνεχές σύστημα» τα κτίρια κτίζονται σε επαφή, ενώ στο «πανταχόθεν ελεύθερο» τα κτίρια περιβάλλονται σε όλες τις πλευρές τους από ακάλυπτο χώρο.

Συντελεστής δόμησης: ο αριθμός που προσδιορίζει τη συνολική επιτρεπόμενη επιφάνεια δόμησης, όταν πολλαπλασιαστεί με την επιφάνεια του οικοπέδου. Το ποσοστό κάλυψης ορίζει το ποσοστό της επιφάνειας (%) του οικοπέδου που επιτρέπεται να καλυφθεί με κτιριακό όγκο.

Ακάλυπτος χώρος: το τμήμα ενός οικοπέδου που, σύμφωνα με τους οικοδομικούς κανονισμούς, δεν επιτρέπεται να κτιστεί.

Η.

Ήρθε η ώρα να δούμε πώς στέκονται τα κτίρια

Φέρων οργανισμός ονομάζεται ο σκελετός ενός κτιρίου, που «φέρει», δηλαδή σηκώνει, όλα τα φορτία του και τα μεταφέρει μέσω των θεμελίων στο έδαφος. Μέχρι το 18ο αιώνα αποτελείται από ξύλινα ή λίθινα στοιχεία, ενώ μεταγενέστερα από μεταλλικά στοιχεία ή από οπλισμένο σκυρόδεμα. Σε κάποιες περιπτώσεις και η ίδια η τοιχοποιία λειτουργεί ως φέρων οργανισμός.

Τα θεμέλια είναι η βάση του φέροντος οργανισμού ενός κτιρίου, μέσα στο έδαφος, που συνήθως διαμορφώνεται από λιθοδομή ή οπλισμένο σκυρόδεμα.

Το σύστημα «δοκός επί στύλων» είναι το παλαιότερο, απλούστερο και πιο διαδεδομένο είδος φέροντος οργανισμού ενός κτίσματος: οριζόντια δομικά στοιχεία, οι δοκοί, στηρίζονται σε κατακόρυφους στύλους.

Δοκός ή δοκάρι: επίμηκες οριζόντιο δομικό στοιχείο που μεταφέρει τα φορτία της κατασκευής στους στύλους ή στην τοιχοποιία. Σε κάποιες περιπτώσεις τα δοκάρια τοποθετούνται και πλάγια, αν είναι δοκάρια στέγης. Το επιστύλιο είναι οριζόντια δοκός που στηρίζεται σε στύλους.

Ο θριγκός στα αρχαία οικοδομήματα αποτελείται από το επιστύλιο, το διάζωμα και το γείσο.

Στύλος, υποστύλωμα ή κολόνα: κατακόρυφο δομικό στοιχείο, που αναλαμβάνει μέρος των φορτίων μιας κατασκευής μεταφέροντάς τα στο έδαφος. Έχει ορθογώνιο ή κυκλικό σχήμα.

Κίονας ονομάζεται στην αρχαία και βυζαντινή αρχιτεκτονική ο στύλος κυκλικής κάτοψης. Ο κορμός του είναι μόλιθος ή με σπονδύλους και συνήθως έχει κιονόκρανο στο πάνω μέρος και βάση στο κάτω.

Κιονοστοιχία: σειρά από κίονες, που είναι τοποθετημένοι σε ίσες αποστάσεις.

Πεσσός: στύλος με τετράγωνη ή ορθογώνια κάτοψη.

Παραστάδα: κίονας ή πεσσός που εφάπτεται σε τοίχο.

Αντηρίδες: στηρίγματα των εξωτερικών πλευρών ενός κτιρίου.

Ο φέρων οργανισμός με τόξα διαδίδεται στα ρωμαϊκά χρόνια επιτρέποντας να «γεφυρωθούν» μεγαλύτερα ανοίγματα σε σύγκριση με το σύστημα της δοκού επί στύλων.

Τόξο: αρχιτεκτονικό στοιχείο ημικυκλικού ή καμπύλου σχήματος που γεφυρώνει ένα άνοιγμα. Στην αρχαιοελληνική αρχιτεκτονική, όπως και στην παραδοσιακή, τα τόξα χτίζονται με λίθους ή οπτοπλίνθους, που τοποθετούνται ακτινωτά σαν σφήνες. Ο μεσαίος, που τοποθετείται στην κορυφή, σταθεροποιώντας την κατασκευή, ονομάζεται κλειδί. Στη ρωμαϊκή περίοδο τα τόξα κατασκευάζονταν με τη βοήθεια ξυλοτύπων, δηλαδή ξύλινων καλουπιών, πάνω στα οποία έχυναν το ρευστό κονίαμα ανακατεμένο με μικρές πέτρες. Μετά τη στερεοποίηση του υλικού, αφαιρούσαν το καλούπι. Σήμερα μπορούν να κατασκευαστούν και τόξα από μέταλλο, ξύλο ή οπλισμένο σκυρόδεμα.

Τοξοστοιχία: σειρά από τόξα, το ένα δίπλα στο άλλο.

Ο ξύλινος φέρων οργανισμός ακολουθεί επίσης το σύστημα της δοκού επί στύλων ή συνδυάζει κατακόρυφα, οριζόντια και διαγώνια στοιχεία, δημιουργώντας έτσι «τρίγωνα», που δεν παραμορφώνονται από πλάγια πίεση και λειτουργούν αντισεισμικά.

Ο μεταλλικός φέρων οργανισμός χρησιμοποιείται σε οικοδομήματα από τα τέλη του 18ου αιώνα. Αποτελείται από προκατασκευασμένα στο εργοστάσιο στοιχεία, αρχικά από χυτοσίδηρο και αργότερα από χάλυβα, που μπορούν να συναρμολογηθούν γρήγορα επί τόπου. Η χρήση του επιτρέπει τη δημιουργία μεγάλων κατασκευών που, παρά το βάρος τους, δίνουν ανάλαφρη εντύπωση.

Ο φέρων οργανισμός από οπλισμένο σκυρόδεμα (μπετόν αρμέ), δηλαδή σκυρόδεμα ενισχυμένο με ράβδους από χάλυβα, που είναι σήμερα ο πιο διαδεδομένος, εμφανίζεται για πρώτη φορά το 19ο αιώνα. Εκτός από αυξημένη αντοχή, έχει τη δυνατότητα να αποκτήσει πολύπλοκες μορφές. Αποτελείται συνήθως από την πλάκα, μια οριζόντια επιφάνεια, και τους στύλους, τα κατακόρυφα στοιχεία, που λειτουργούν όλα μαζί ως ένας ενιαίος οργανισμός.

Σκυρόδεμα: είδος τεχνητής πέτρας που προκύπτει από την ανάμειξη τσιμέντου, άμμου και χαλικιών. Αρχικά σε υγρή μορφή, χύνεται σε ξύλινα ή μεταλλικά καλούπια που αφαιρούνται, όταν σταθεροποιηθεί.

Το σύμμικτο κτίριο έχει φέροντα οργανισμό από χάλυβα και οπλισμένο σκυρόδεμα (μπετόν αρμέ).

Θ.

Θα δούμε τώρα τους τοίχους των κτισμάτων

Τοιχοποιία ή τοιχοδομία είναι η κατασκευή τοίχων, που είτε συμπληρώνουν τα κενά του φέροντος οργανισμού ενός κτιρίου είτε αποτελούν μέρος του. Στους τοίχους διαμορφώνονται ανοίγματα (πόρτες και παράθυρα), για την επικοινωνία των χώρων μεταξύ τους ή με το ύπαιθρο και για το φυσικό φωτισμό και αερισμό τους. Η τοιχοποιία διαφοροποιείται ανάλογα με τα υλικά που χρησιμοποιούνται και την τεχνολογία κάθε εποχής.

Οι ενισχυτικές ζώνες της τοιχοποιίας αυξάνουν την αντοχή της. Μπορεί να είναι ξυλοδεσιές, δηλαδή οριζόντια ξύλα ενσωματωμένα στην τοιχοποιία, που «δένουν» το κτίριο περιμετρικά, ζώνες από οπτοπλίνθους ή οπλισμένο σκυρόδεμα (σενάζ).

Το κονίαμα είναι τεχνητό υλικό που κατασκευάζεται από ασβέστη, γύψο, άμμο και μαρμαρόσκονη, σε διαφορετικούς κάθε φορά συνδυασμούς. Λέγεται συνδετικό κονίαμα, όταν συνδέει τους λίθους ή οπτόπλινθους σε τοιχοποιίες.

Επίχρισμα ή σοβάς ονομάζεται, όταν επικαλύπτει επιφάνειες για την προστασία τους από τις καιρικές συνθήκες αλλά και για αισθητικούς λόγους.

Το υδραυλικό κονίαμα χρησιμοποιείται ειδικά για προστασία από την υγρασία, σε επικάλυψη δεξαμενών και ως συνδετικό σε τοιχοποιίες.

Λιθοδομή λέγεται η τοιχοποιία από λίθους, δηλαδή πέτρες.

Ξερολιθιά: η απλούστερη λιθοδομή, που κατασκευάζεται μόνο από ακατέργαστες πέτρες, χωρίς συνδετικό κονίαμα.

Αργολιθοδομή: η τοιχοποιία που κατασκευάζεται από ακατέργαστους λίθους διαφόρων μεγεθών που συνδέονται μεταξύ τους με κονίαμα. Χρησιμοποιείται σε όλες τις εποχές.

Λαξευτή τοιχοποιία: η λιθοδομή από πέτρες που έχουν δεχτεί επεξεργασία, για να αποκτήσουν γεωμετρικό σχήμα. Συνήθως συνδέονται με κονίαμα.

Το ισόδομο σύστημα τοιχοποιίας αναφέρεται σε τοίχους από στρώσεις κατεργασμένων ορθογώνιων λίθων ίδιου ύψους.

Στο ψεδοϊσόδομο σύστημα τοιχοποιίας στρώσεις μεγάλων κατεργασμένων λίθων εναλλάσσονται με στρώσεις μικρότερων.

Στο πολυγωνικό σύστημα τοιχοποιίας οι τοίχοι κατασκευάζονται από λίθους με σχήμα πολύγωνου. Χρησιμοποιείται κυρίως την αρχαϊκή περίοδο.

Spolia: λατινικός όρος που χρησιμοποιείται για τα θραύσματα ή ολόκληρα αρχιτεκτονικά μέλη (π.χ. κίονες, κιονόκρανα, θωράκια κ.ά.) από παλαιότερα κτίσματα που ενσωματώνονται σε μεταγενέστερες κατασκευές, για εξοικονόμηση υλικού ή για συμβολικούς και αισθητικούς λόγους.

Πλινθοδομή είναι η τοιχοποιία από πλίνθους. Οι πλίνθοι κατασκευάζονται από αργιλώδες χώμα, σε σχήμα ορθογώνιου παραλληλεπίπεδου, και είτε ξεραίνονται στον ήλιο (ωμόπλινθοι ή πλίθρες) είτε ψήνονται σε ειδικούς φούρνους (οπτόπλινθoι ή τούβλα). Σήμερα παράγονται βιομηχανικά με τυποποιημένες διαστάσεις.

Στην πλινθοδομή που κτίζεται με την τεχνική της κρυμμένης πλίνθου κάθε δεύτερη σειρά πλίνθων καλύπτεται με κονίαμα και τοποθετείται σε εσοχή σε σχέση με την προηγούμενη και την επόμενη, που παραμένουν εμφανείς.

Στο πλινθοπερίκλειστο σύστημα, που συναντάμε σε βυζαντινά αλλά και σε οθωμανικά κτίρια, η τοιχοποιία διαμορφώνεται από λαξευτούς λίθους που περιβάλλονται από πλίνθους.

Οι «ελαφρές» τοιχοποιίες αποτελούν μια γρήγορη και οικονομική κατασκευή.

Ο τσατμάς είναι τοίχος που αποτελείται από ξύλινο σκελετό και συμπληρώνεται με πέτρες, τούβλα και συνδετικό κονίαμα. Ο τοίχος από μπαγδατί αποτελείται από ξύλινο σκελετό που επικαλύπτεται από ξύλινα πηχάκια και επίχρισμα. Ο τσατμάς και το μπαγδατί, που χρησιμοποιούνται ήδη από την αρχαιότητα για τη συμπλήρωση των κενών του ξύλινου φέροντος οργανισμού, συνηθίζονται στην παραδοσιακή και τη νεοκλασική αρχιτεκτονική.

Σήμερα αντίστοιχα ελαφρές τοιχοποιίες κατασκευάζονται με γυψοσανίδες, υαλοπετάσματα, δηλαδή κατακόρυφες επιφάνειες από γυαλί που δημιουργούν ένα «διάφανο τοίχο», και με άλλα σύγχρονα υλικά.

Επενδύσεις των τοίχων των κτιρίων με διάφορα υλικά και τεχνικές, όπως μαρμαροθετήματα, πλάκες από διάφορα πετρώματα, ψηφιδωτά ή και απλές λιθοδομές και οπτoπλινθοδομές, συνηθίζονται σε διάφορες ιστορικές περιόδους. Σήμερα, μεταλλικά φύλλα (αλουμινίου ή χαλκού) προσφέρονται για την κάλυψη κτιρίων με πολύπλοκο μεταλλικό φέροντα οργανισμό.

Ι.

Ίσως να βάζαμε ένα κεραμίδι πάνω από το κεφάλι μας…

Είδη στέγασης

Η επίπεδη στέγη ή δώμα ή ταράτσα αποτελεί την πιο απλή μορφή στέγης. Στην παραδοσιακή αρχιτεκτονική στηρίζεται σε ξύλινες οριζόντιες δοκούς ή τόξα, που τοποθετούνται παράλληλα προς τη στενότερη πλευρά του χώρου. Στη σύγχρονη αρχιτεκτονική τα δώματα κατασκευάζονται συνήθως από οπλισμένο σκυρόδεμα.

Η επικλινής στέγη είναι μονόριχτη, δηλαδή έχει κλίση μόνο προς μια πλευρά, δίριχτη, με κλίση προς δύο πλευρές, τετράριχτη, με κλίση προς τέσσερις πλευρές, ή έχει πιο πολύπλοκη μορφή, προσαρμοζόμενη στην κάτοψη του κτιρίου. Για την κατασκευή της συχνά χρησιμοποιούνται ζευκτά, δηλαδή στοιχεία τριγωνικού σχήματος από ξύλινα δοκάρια, που τοποθετούνται σε ίσες περίπου αποστάσεις.

Αέτωμα λέγεται το τριγωνικό κατακόρυφο επίπεδο που σχηματίζεται σε κάθε ένα από τα δύο άκρα της δίριχτης στέγης ανάμεσα στις επικλινείς πλευρές της.

Θόλος λέγεται η στέγη καμπύλου σχήματος.
Οι πρώτες μορφές θόλων κατασκευάζονται με εκφορικό σύστημα, δηλαδή με πλάκες ή τούβλα τοποθετημένα κατά στρώσεις, έτσι ώστε κάθε μία στρώση να εξέχει, προς τα μέσα, λίγο περισσότερο από την αμέσως κατώτερή της. Στα ρωμαϊκά χρόνια αναπτύσσεται η τεχνική κατασκευής θόλων με ξυλότυπο και χυτά υλικά, ενώ σήμερα θόλοι μπορούν να κατασκευαστούν με διάφορα υλικά και τρόπους (οπλισμένο σκυρόδεμα, μεταλλικό φέροντα οργανισμό και διάφορα στοιχεία πλήρωσης κ.ά.).

Καμάρα: ο ημικυλινδρικός θόλος που προκύπτει από σειρά εφαπτόμενων τόξων. Τα φορτία της μεταφέρονται σε δύο παράλληλους τοίχους.

Το σταυροθόλιο διαμορφώνεται από δύο καμάρες που τέμνονται κάθετα. Το βάρος της κατασκευής κατανέμεται μόνο σε τέσσερα σημεία, επιτρέποντας τη δημιουργία ανοιγμάτων.

Τρούλος λέγεται ο ημισφαιρικός θόλος. Τα φορτία του μεταφέρονται διαμέσου λοφίων , δηλαδή μικρών τριγωνικών καμπύλων τμημάτων, στα υποστυλώματα. Τύμπανο τρούλου ονομάζεται το κυλινδρικό ή πολυγωνικό τμήμα κάτω από τον ημισφαιρικό θόλο.

Επικαλύψεις στέγης:

Τα δώματα των κτιρίων της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής επικαλύπτονται συνήθως με χώμα. Τα πήλινα κεραμίδια, που είναι ο πιο συνηθισμένος τρόπος κάλυψης σε επικλινείς στέγες αλλά και σε τρούλους, έχουν διάφορες μορφές κατά τη διάρκεια της ιστορίας. Οι στρωτήρες, κεραμίδια που τοποθετούνται κάτω, εναλλάσσονται με τους καλυπτήρες, που τοποθετούνται από πάνω. Ακροκέραμα ονομάζονται οι τελευταίοι καλυπτήρες, στο χαμηλότερο σημείο της στέγης, που καταλήγουν σε διακοσμητικό κατακόρυφο στοιχείο.

Ακρωτήρια είναι τα κεραμίδια με ιδιαίτερη γλυπτική επεξεργασία που τοποθετούνται στο κέντρο ή και στα άκρα ενός αετώματος. Σχιστόπλακες καλύπτουν τη στέγη κτιρίων σε κάποιους παραδοσιακούς οικισμούς, ενώ μεταλλικά φύλλα (μολύβδου ή χάλυβα) χρησιμοποιούνται σε τρούλους αλλά και σε σύγχρονες στέγες. Το φυτεμένο δώμα ή στέγη, κατά προτίμηση με φυτά με μικρές απαιτήσεις σε νερό, συνηθίζεται σήμερα στο πλαίσιο της βιοκλιματικής αρχιτεκτονικής.

Το γείσο κατασκευάζεται στο ανώτατο σημείο της τοιχοποιίας, διαμορφώνοντας το τελείωμα της στέγης. Προεξέχοντας, προστατεύει το κτίριο από τη βροχή, ενώ μπορεί να έχει και διακοσμητικό ρόλο. Ο κοσμήτης είναι ένα είδος διακοσμητικού γείσου που χωρίζει κατακόρυφες επιφάνειες, τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό των βυζαντινών ναών.

Σίμη λέγεται το πήλινο ή λίθινο, συχνά διακοσμημένο, στοιχείο στην άκρη της στέγης των αρχαίων κτιρίων που συγκρατούσε τα νερά της βροχής. Στις μακρές πλευρές των κτιρίων είχε ανοίγματα για την απορροή του νερού.

Η υδρορρόη είναι ένας αγωγός που συγκεντρώνει τα νερά της βροχής από τη στέγη και τα διοχετεύει έξω από το κτίριο. Οι σύγχρονες υδρορρόες αποτελούνται από μεταλλικούς ή πλαστικούς σωλήνες, που είτε ενσωματώνονται στην τοιχοποιία του κτιρίου είτε παραμένουν εμφανείς στις όψεις του, οδηγώντας τα νερά στο δίκτυο αποχέτευσης της πόλης.

Η οροφή ή ταβάνι είναι το κάτω μέρος της στέγης. Είναι ορατή από το εσωτερικό ενός κτιρίου.

Ψευδοροφή: η τεχνητή οροφή που κατασκευάζεται κάτω από την πραγματική.

Τα φατνώματα προκύπτουν από τις διασταυρώσεις των δοκών μιας οροφής. Είναι συνήθως τετράγωνου σχήματος και καλύπτονται με πλάκες.

K. Κοίτα πάντα πού πατάς…

Το δάπεδο, δηλαδή η τελικά διαμορφωμένη βατή επιφάνεια ενός κλειστού ή ενός υπαίθριου χώρου μπορεί να επιστρωθεί ή να κατασκευαστεί με διάφορα υλικά.

Το μωσαϊκό δάπεδο, στην αρχαιότητα, μπορεί να αποτελείται από βότσαλα, οπότε λέγεται βοτσαλωτό, ή και από άλλες μικρές φυσικές πέτρες ή από κομμάτια τους που συναρμόζονται, δημιουργώντας διάφορα σχέδια.

Το ψηφιδωτό είναι είδος μωσαϊκού δαπέδου από πέτρες κομμένες σε μικρά κυβικά πετραδάκια, τις ψηφίδες, που διαμορφώνουν σύνθετα σχέδια και εικονιστικές παραστάσεις. Στις δεκαετίες 1950-1970 το μωσαϊκό δάπεδο των κατοικιών ήταν χυτό υλικό από πετραδάκια μέσα σε τσιμέντο που τριβόταν και γυαλιζόταν για να αποκτήσει την τελική του μορφή.

Μαρμαροθετήματα με κομμάτια από χρωματιστά μάρμαρα, γυαλί ή φίλντισι, κομμένα σύμφωνα με ένα σχέδιο χρησιμοποιούνται συχνά στο δάπεδο αλλά και σε τοίχους πολλών βυζαντινών ναών.

Λ.

Λέω να δούμε τώρα τα στοιχεία των κτιρίων

Κλειστοί χώροι που εξέχουν από τον κύριο όγκο ενός κτιρίου:

Κόγχη: ο συνήθως ημικυκλικής κάτοψης χώρος που εξέχει από ένα κτίριο ή διαμορφώνεται σε εσοχή μέσα στο πάχος ενός τοίχου.

Σαχνισί στην παραδοσιακή αρχιτεκτονική λέγεται η προεξοχή ενός ορόφου με ξύλινο φέροντα οργανισμό, τοίχους από μπαγδατί και παράθυρα. Για τη στήριξή του χρησιμοποιούνται ξύλινα διαγώνια τοποθετημένα στοιχεία ή φουρούσια.

Έρκερ (erker) στην αρχιτεκτονική του Μεσοπολέμου λέγεται ο κλειστός χώρος με παράθυρα που προεξέχει της όψης του κτιρίου, σε έναν ή περισσότερους ορόφους, χωρίς εμφανή στηρίγματα.

Ημιυπαίθριοι χωροι λέγονται οι στεγασμένοι χώροι που έχουν τουλάχιστον μία πλευρά τους ανοικτή προς το ύπαιθρο:

Η στοά, που απαντά συχνά στην ελληνική αρχιτεκτονική από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, αυτοτελής ή προσαρτημένη σε κάθε λογής κτίριο, είναι ένα στενόμακρος, στεγασμένος χώρος, ανοικτός στη μία μακριά του πλευρά με υποστυλώματα σε τακτά διαστήματα. Στοά λέγεται επίσης ο στενόμακρος διάδρομος μέσα σε κτιριακό όγκο καθώς και ο υπόγειος θολωτός διάδρομος ορυχείου.
Προστώο: στοά κατά μήκος της κύριας όψης ενός κτιρίου.
Περιστύλιο: η στοά που πλαισιώνει περιμετρικά μία αυλή ή μία πλατεία.
Περίστωο: η στοά που περιβάλλει ένα κτίριο περιμετρικά.

Πρόπυλο: στεγασμένος χώρος που διαμορφώνεται ακριβώς μπροστά από την είσοδο ενός κτιρίου ή κτιριακού συγκροτήματος. Συχνά με μνημειακή διαμόρφωση, απαντά σε δημόσια κτίρια της αρχαιότητας, αλλά και σε ιδιωτικά πολυτελή κτίρια από την Αναγέννηση μέχρι σήμερα.
Χαγιάτι: στεγασμένος εξώστης με ξύλινα υποστυλώματα που συναντάμε σε παραδοσιακές κατοικίες της ηπειρωτικής Ελλάδας, στον όροφο της όψης προς την αυλή.
Διαβατικό: ισόγειο πέρασμα, συνήθως καλυμμένο με θόλο, που διαμορφώνεται μέσα σε κτιριακό όγκο.
Πιλοτή (pilotis): o υπόστεγος ισόγειος χώρος ενός κτιρίου όπου είναι ελεύθερα και ορατά τα υποστυλώματα του φέροντος οργανισμού του. Αποτελεί επινόηση του μοντέρνου κινήματος.

Υπαίθριοι χώροι ενός κτιρίου:
Αίθριο: εσωτερική αυλή στην καρδιά ενός κτιρίου ή κτιριακού συγκροτήματος.
Ηλιακός ονομάζεται στη βυζαντινή αρχιτεκτονική ο υπαίθριος βατός χώρος στον όροφο ενός κτιρίου, πάνω από κλειστό χώρο.
Εξώστης ή μπαλκόνι: η οριζόντια προεξοχή του δαπέδου ενός ορόφου, που προβάλλει ανοικτή στις όψεις του κτιρίου.
Φουρούσια ή κιλλίβαντες: λίθινα, ξύλινα ή μεταλλικά, συνήθως περίτεχνα στηρίγματα μπαλκονιών ή άλλων αρχιτεκτονικών προεξοχών σε ορόφους.
Στηθαία είναι οι χαμηλού ύψους τοίχοι που, όπως και τα κιγκλιδώματα, τα γνωστά μας κάγκελα, μας προστατεύουν από πιθανά ατυχήματα σε ημιυπαίθριους και υπαίθριους χώρους που βρίσκονται ψηλότερα από το έδαφος. Στηθαία ή κιγκλιδώματα χρησιμοποιούνται επίσης στις σκάλες.
Σκάλα ή κλίμακα: αρχιτεκτονικό στοιχείο για τη σύνδεση επιπέδων που βρίσκονται σε διαφορετική απόσταση από το έδαφος. Αποτελείται από σκαλοπάτια, που λέγονται και βαθμίδες.
Η ράμπα είναι ένα κεκλιμένος διάδρομος που συνδέει επίπεδα διαφορετικού ύψους. Χρησιμοποιείται από τα τροχοφόρα αλλά και από πεζούς, όταν έχει κατάλληλη κλίση.
Ανελκυστήρας ή ασανσέρ: ηλεκτροκίνητος κλειστός θάλαμος μικρών διαστάσεων, που κινείται κατακόρυφα σε ειδικά κατασκευασμένο εσωτερικό άνοιγμα του κτιρίου ή και στο εξωτερικό του, συνδέοντας τους ορόφους του.

Μ.

Μα πώς γίνεται η σύνθεση ενός αρχιτεκτονικού έργου;

Αρχιτεκτονική σύνθεση είναι η διαδικασία σχεδιασμού ενός κτιρίου ή κτιριακού συγκροτήματος με στόχο τη δημιουργία ενός καλαίσθητου και λειτουργικού συνόλου. Λαμβάνει υπόψη τις περιβαλλοντικές συνθήκες, τις θρησκευτικές αντιλήψεις, τον τρόπο οργάνωσης της κοινωνίας, την τεχνολογία, τα διαθέσιμα υλικά, αλλά και τις οικονομικές δυνατότητες κάθε τόπου.

Η βιοκλιματική αρχιτεκτονική αναφέρεται στο σχεδιασμό κτιρίων με την επιλογή των κατάλληλων υλικών και τεχνολογιών που εξασφαλίζουν, με την ελάχιστη κατανάλωση ενέργειας, τις καλύτερες δυνατές συνθήκες στο εσωτερικό του κτιρίου (θερμομόνωση, υγρομόνωση, αερισμό, φωτισμό). Στόχος της είναι η αρμονική σχέση του ανθρώπου με το περιβάλλον.

Οι σχεδιαστικοί κανόνες, που χρησιμοποιούνται συνειδητά ή ασυνείδητα στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό, έχουν σχέση με τις αναλογίες του ανθρώπινου σώματος, με τον τρόπο αντίληψης του χώρου από τον άνθρωπο, καθώς και με καθαρά γεωμετρικές σχέσεις.

Ο εμβάτης είναι τυποποιημένη μονάδα μήκους για το συσχετισμό διάφορων δομικών στοιχείων στην κατασκευή των κτιρίων. Στην αρχαία ελληνική αρχιτεκτονική η μονάδα του εμβάτη, που με τα πολλαπλάσιά της συσχετίζεται με άλλα μέλη του κτιρίου, ισούται με την ακτίνα της κάτω βάσης του κίονα για τους δωρικούς ναούς ή με την διάμετρο του κίονα στους ιωνικούς.

Ο κάνναβος είναι ένα πλέγμα από οριζόντιες και κάθετες χαράξεις που ισαπέχουν μεταξύ τους σχηματίζοντας τετράγωνα. Χρησιμοποιείται ως υπόβαθρο για το σχεδιασμό κτιρίων, με σκοπό την τυποποίηση στην οργάνωση των χώρων τους, χωρίς να αποκλείεται και ο σχεδιασμός επιμέρους στοιχείων με απόκλιση από αυτόν.

Στον σχεδιασμό με γεωμετρικές χαράξεις ευθεία ή καμπύλα σχήματα οργανώνουν τις σχέσεις μεταξύ των διάφορων στοιχείων του κτιρίου, διαμορφώνοντας αναλογίες που του προσδίδουν μία αίσθηση αρμονίας.

Η «χρυσή» τομή, όπως είναι γνωστή η αναλογία 5:8, κατά προσέγγιση, χρησιμοποιείται από την αρχαιότητα στην αρχιτεκτονική και την τέχνη για τη δημιουργία έργων που χαρακτηρίζονται από μια «ιδανική» αίσθηση αρμονίας.

Ν.

Να δούμε, όμως, πώς εξελίσσονται τα κτίρια της πόλης μέσα στο χρόνο!

Η παραδοσιακή αρχιτεκτονική αναφέρεται σε κτίρια, κυρίως κατοικίες, της περιόδου από το 15ο μέχρι το 19ο αιώνα που κατασκεύαζαν χωρίς ιδιαίτερη αρχιτεκτονική μελέτη οι «ανώνυμοι», αυτοδίδακτοι συνήθως τεχνίτες του λαού μας. Με τις ελάχιστες διαστάσεις, οικονομία στα υλικά, χωρίς τη χρήση διακοσμητικών στοιχείων, αλλά ακολουθώντας σχεδιαστικούς κανόνες, τα παραδοσιακά κτίρια καλύπτουν τις βασικές ανάγκες των χρηστών.

Η «επίσημη» αρχιτεκτονική αναφέρεται στα δημόσια, κυρίως, αλλά και ιδιωτικής χρήσης κτίρια που κατασκευάζονται μετά από αρχιτεκτονική μελέτη και ακολουθούν συχνά κάποιο αρχιτεκτονικό ρυθμό.

Ο αρχιτεκτονικός ρυθμός (ή στυλ ή τεχνοτροπία) αναφέρεται στα κοινά κατασκευαστικά και διακοσμητικά στοιχεία και στους σχεδιαστικούς κανόνες που «ρυθμίζουν» τη μορφή των κτιρίων της «επίσημης» αρχιτεκτονικής.

Χαρακτηριστικές δημιουργίες της αρχαιοελληνικής αρχιτεκτονικής (6ος - 1ος αι. π.Χ.) είναι οι ναοί, τα θέατρα και οι στοές. Η κατασκευή των κτιρίων αυτών ακολουθεί το σύστημα της δοκού επί στύλων. Τα κτίρια συμπλήρωνε γλυπτός και ζωγραφικός διάκοσμος. Στην αρχαιοελληνική αρχιτεκτονική διακρίνονται τρεις ρυθμοί:

Ο δωρικός ρυθμός, λιτός και αυστηρός, χαρακτηρίζεται από κίονες χωρίς βάση και με λίγες ραβδώσεις, κιονόκρανα που αποτελούνται από ένα καμπύλο και ένα τετράγωνο μέλος, απλό επιστύλιο και διάζωμα με εναλλασσόμενα τρίγλυφα και μετόπες.
Ο ιωνικός ρυθμός, κομψός και «πλούσιος», χαρακτηρίζεται από κίονες με βάση και πυκνές ραβδώσεις, κιονόκρανα με δύο έλικες, επιστύλιο με τρεις οριζόντιες ταινίες και συνεχή ζωφόρο με ανάγλυφες παραστάσεις στη θέση του διαζώματος.
Ο κορινθιακός ρυθμός χαρακτηρίζεται από τα κιονόκρανα που μιμούνται φύλλα ακάνθου. Μέχρι και τα ελληνιστικά χρόνια περιορίζεται στο εσωτερικό των κτιρίων, ενώ στα ρωμαϊκά χρόνια τον συναντάμε και στις όψεις τους.

Η ρωμαϊκή αρχιτεκτονική (1ος αι. π.Χ.- 4ος αι. μ.Χ.) δίνει έμφαση στην πρόσοψη των κτιρίων και χρησιμοποιεί τους τρεις ρυθμούς της αρχαιοελληνικής αρχιτεκτονικής σε διάφορους συνδυασμούς. Οι θόλοι και τα τόξα επιτρέπουν την κατασκευή έργων μεγάλης κλίμακας, όπως υδραγωγεία, γέφυρες και κλειστά αμφιθέατρα. Χαρακτηριστικοί τύποι ρωμαϊκών συγκροτημάτων είναι η αγορά, τα δημόσια λουτρά (θέρμες) αλλά και οι ιδιωτικές επαύλεις.

Ο σημαντικότερος Ρωμαίος αρχιτέκτονας είναι ο Βιτρούβιος, που γράφει τον 1ο αιώνα το «Περί αρχιτεκτονικής», το μοναδικό έργο θεωρίας της αρχιτεκτονικής που σώζεται από την αρχαιότητα.

Η βυζαντινή αρχιτεκτονική (4ος - 15ος αι.) μας είναι γνωστή σήμερα κυρίως από θρησκευτικά κτίρια. Εξελίσσει τις αρχαίες κατασκευαστικές τεχνικές, ειδικά στη θολοδομία και διαμορφώνει νέους αρχιτεκτονικούς τύπους. Ειδικά στους ναούς δίνει έμφαση στον εσωτερικό τους χώρο, που διακοσμείται με μαρμαροθετήματα, ψηφιδωτά και τοιχογραφίες, ενώ το λιτό εξωτερικό τους κάποιες φορές «στολίζεται» με κεραμικά στοιχεία.

Διάσημοι αρχιτέκτονες-μηχανικοί του Βυζαντίου είναι ο Ανθέμιος και ο Ισίδωρος, οι ιδιοφυείς δημιουργοί του περίφημου ναού της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη (532-537).

Η ισλαμική αρχιτεκτονική (7ος- 20ος αι.) προσαρμόζεται στις αρχιτεκτονικές παραδόσεις κάθε τόπου. Αντιπροσωπεύεται κυρίως από εντυπωσιακά τζαμιά, μαυσωλεία και παλάτια. Συνήθως συνδυάζει απλούς γεωμετρικούς όγκους, αλλά χρησιμοποιεί και πιο σύνθετες μορφές. Τα κτίρια διακοσμούνται με κεραμικά πλακάκια με γεωμετρικά ή φυτικά σχέδια, γύψινα ανάγλυφα ή διάτρητα στοιχεία και επιγραφές από ιερά κείμενα.

Η οθωμανική αρχιτεκτονική, που συναντάμε στον ελλαδικό χώρο (15ος -20ος αι.), αποτελεί έκφραση της ισλαμικής αρχιτεκτονικής. Απλοί γεωμετρικοί όγκοι συνθέτουν τα αντιπροσωπευτικά της κτίρια, όπως τζαμιά, χαμάμ και μπεζεστένια. Τα κτίρια, κατά κανόνα λιτά εξωτερικά, συνδυάζουν συνήθως τις βυζαντινές κατασκευαστικές τεχνικές με οξυκόρυφα ή πεταλόσχημα ανοίγματα και εσωτερικές διακοσμήσεις που ακολουθούν την ισλαμική αρχιτεκτονική παράδοση.

Σημαντικός εκπρόσωπος της οθωμανικής αρχιτεκτονικής είναι ο Mimar Sinan (16ος αι.), δημιουργός πολλών τζαμιών και δημόσιων κτιρίων, όπως το Χασεκί Χουρέμ Χαμάμ στην Κωνσταντινούπολη και το Σελιμιέ Τζαμί στην Αδριανούπολη.

Στη μεσαιωνική αρχιτεκτονική της Δύσης (11ος-14ος αι.) αναπτύσσονται αρχικά ο ρωμανικός και στη συνέχεια ο γοτθικός ρυθμός.

Η ρωμανική αρχιτεκτονική (11ος-12ος αι.) αξιοποιεί κατασκευαστικές τεχνικές της ρωμαϊκής περιόδου κυρίως για τη δημιουργία ναών και μοναστηριακών συγκροτημάτων. Οι ναοί είναι «βαριές» κατασκευές με τοίχους μεγάλου πάχους και μικρά ανοίγματα, που δημιουργούν την αίσθηση δύναμης και ασφάλειας. Οι μνημειακές είσοδοι με τα επάλληλα τόξα κοσμούνται με ανάγλυφες παραστάσεις, ενώ πύργοι και καμπαναριά τονίζουν τη διάσταση του ύψους.

Η γοτθική αρχιτεκτονική (13ος-14ος αι.), ανάλαφρη και επιβλητική ταυτόχρονα, δημιουργεί την αίσθηση ανάτασης, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στο ύψος των κτιρίων. Αρχικά είναι κυρίως θρησκευτική αρχιτεκτονική, ενώ σταδιακά κατασκευάζονται και εντυπωσιακά παλάτια και δημόσια κτίρια. Χαρακτηριστικά της στοιχεία είναι οι εξωτερικές επαναλαμβανόμενες αντηρίδες, οι σύνθετοι κίονες, τα σταυροθόλια με νευρώσεις, οι ρόδακες των προσόψεων των ναών, τα μεγάλα οξυκόρυφα ανοίγματα και τα πολύχρωμα βιτρό.

Λίγα ονόματα αρχιτεκτόνων του Μεσαίωνα είναι γνωστά. Από τη γοτθική αρχιτεκτονική γνωστός είναι ο Γάλλος αρχιτέκτονας Villard de Honnecourt, το τετράδιο σχεδίων του οποίου σώζεται.

Η αρχιτεκτονική της Αναγέννησης (15ος-16ος αι.) επιστρέφει στα αρχαία «κλασικά» πρότυπα, αξιοποιώντας στοιχεία όπως κίονες, παραστάδες, τόξα και αετώματα κυρίως για την κατασκευή ναών, ιδιωτικών μεγάρων και εξοχικών επαύλεων. Παράλληλα εξελίσσει παλαιότερες κατασκευαστικές τεχνικές, κυρίως στη θολοδομία. Τα κτίρια αποτελούν συνθέσεις βασικών γεωμετρικών σχημάτων και έχουν συμμετρικές όψεις και κατόψεις, αποπνέοντας μία αίσθηση ισορροπίας και αρμονίας.

Διάσημοι Ιταλοί αρχιτέκτονες της Αναγέννησης είναι ο Filippo Brunelleschi και ο Andrea Palladio.

Ο πληθωρικός αρχιτεκτονικός ρυθμός του μπαρόκ (17ος-18ος αι.) δίνει την αίσθηση μεγαλείου και υπερβολής. Χαρακτηρίζεται από μεγάλου μεγέθους ιδιωτικά και δημόσια κτίρια, με πλούσια γλυπτή και ζωγραφική διακόσμηση. Οι σύνθετοι όγκοι με τις καμπύλες επιφάνειες δημιουργούν την εντύπωση της κίνησης.

Διάσημοι αντιπρόσωποι της αρχιτεκτονικής του μπαρόκ είναι οι Ιταλοί Gian Lorenzo Bernini και Francesco Borromini.

Η νεοκλασική αρχιτεκτονική (19ος –αρχές 20ού αι.), μετά την υπερβολική τάση διακόσμησης του μπαρόκ, επανέρχεται στα ιδεώδη της κλασικής αρχαιότητας και την ιδανική ομορφιά. Τα κτίρια αξιοποιούν στοιχεία από τους ρυθμούς της αρχαιοελληνικής αρχιτεκτονικής και χαρακτηρίζονται από αυστηρούς γεωμετρικούς όγκους, αρμονικές αναλογίες, συμμετρία και τριμερή διάταξη της όψης σε βάση, κορμό και στέψη.

Γνωστοί αρχιτέκτονες του νεοκλασικισμού είναι ο Γερμανοί Karl Friedrich Schinkel και Leo von Klenze, οι Δανοί Christian και Theophil Hansen, αλλά και Έλληνες όπως ο Λύσανδρος Καυταντζόγλου και ο Σταμάτης Κλεάνθης.

Εκλεκτικισμός στην αρχιτεκτονική ονομάζεται η τάση συνδυασμού στοιχείων από διαφορετικούς αρχιτεκτονικούς ρυθμούς.

Στον ελλαδικό χώρο εκλεκτικιστικές τάσεις συναντάμε ιδιαίτερα σε έργα του Γερμανού αρχιτέκτονα Ερνέστου Τσίλλερ και, στη Θεσσαλονίκη κυρίως, του Ιταλού Βιταλιάνο Ποζέλι,.

To αρχιτεκτονικό κίνημα της αρ νουβό (art-nouveau = νέα τέχνη) (1890-1910) χαρακτηρίζεται από κτίρια που δίνουν την αίσθηση «ζωντανού οργανισμού». Συνδυάζει πολύπλοκες κατόψεις με εμπνευσμένα από το φυτικό βασίλειο δομικά και διακοσμητικά στοιχεία.

Τα έργα των αρχιτεκτόνων Victor Horta στο Βέλγιο και Otto Wagner στην Αυστρία αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγματα της αρ νουβό, ενώ στον ελλαδικό χώρο συναντάμε κυρίως μεμονωμένα στοιχεία αυτού
του ρεύματος σε διάφορα κτίρια της εποχής.

Ξεχωριστή περίπτωση αποτελούν τα γεμάτα φαντασία κτίρια-γλυπτά του Antonio Gaudi στην Ισπανία, όπως η Casa Mila, Βαρκελώνη (1905 -1910).

Το αρχιτεκτονικό κίνημα της αρ ντεκό (art deco = διακοσμητική τέχνη) (1925-1937) χαρακτηρίζεται από κτίρια με σκελετό από οπλισμένο σκυρόδεμα ή χάλυβα και καθαρούς όγκους που διακοσμούνται με απλά γεωμετρικά ή σχηματοποιημένα φυτικά μοτίβα.

Χαρακτηριστικός εκπρόσωπος της αρ ντεκό στην αρχιτεκτονική είναι ο Αυστριακός αρχιτέκτονας Jose Hoffmann. Στον ελλαδικό χώρο συναντάμε κυρίως μεμονωμένα στοιχεία αυτού του ρεύματος σε κτίρια του Μεσοπολέμου.

Το μοντέρνο κίνημα (1920-1970) στην αρχιτεκτονική αρνείται τελείως τα πρότυπα του παρελθόντος και, αξιοποιώντας τα νέα βιομηχανικά υλικά και την τεχνολογία, στρέφεται στην κατασκευή λιτών κτιρίων που «η μορφή τους ακολουθεί τη λειτουργία». Στους καθαρά κυβιστικούς όγκους των κτιρίων με τις μεγάλες γυάλινες επιφάνειες ο φέρων οργανισμός οργανώνεται σε κάνναβο και παραμένει συχνά εμφανής.

Βασικοί εκπρόσωποι του μοντέρνου κινήματος είναι ο Γάλλος αρχιτέκτονας Le Corbusier και οι Γερμανοί Walter Gropius και Ludwig Mies van der Rohe. Ο Άρης Κωνσταντινίδης και ο Δημήτρης Πικιώνης και αργότερα ο Κυριάκος Κρόκος συνδυάζουν στο έργο τους με σύνεση αρχές του μοντέρνου κινήματος και της τοπικής αρχιτεκτονικής παράδοσης.

Η ελληνική αρχιτεκτονική του Μεσοπολέμου (1920-1940) μετασχηματίζει το διεθνές μοντέρνο κίνημα σε τοπικό ιδίωμα, κυρίως στην αστική πολυκατοικία. Tα πρώιμα κτίρια εμπλουτίζουν τη μορφή των νεοκλασικών με διακοσμητικά στοιχεία αρ ντεκό ή αρ νουβό. Τα κτίρια της δεκαετίας του 1930 ακολουθούν τις αρχές του μοντέρνου κινήματος, αξιοποιώντας τις νέες δυνατότητες του οπλισμένου σκυροδέματος. Διατηρούν τους καθαρούς γεωμετρικούς όγκους, ενώ γωνιακά παράθυρα, έρκερ και εξώστες δίνουν μια ευχάριστη ποικιλία στις όψεις τους.

Χαρακτηριστικοί εκπρόσωποι της ελληνικής αρχιτεκτονικής του Μεσοπολέμου είναι ο Κώστας Κιτσίκης, ο Λεωνίδας Μπόνης και ο Κωνσταντίνος Κυριακίδης.

Το μεταμoντέρνο κίνημα (1970-2000) στην αρχιτεκτονική αναπτύσσεται βασικά ως αντίδραση στο μοντέρνο. Συνδυάζοντας ελεύθερα νέες ιδέες με μορφές από διάφορα στυλ, τα μεταμοντέρνα κτίρια προκαλούν, αιφνιδιάζουν, τρομάζουν ή και μας διασκεδάζουν. Στο κίνημα αυτό «η μoρφή ακoλoυθεί τη φαντασία».

Γνωστοί αρχιτέκτονες του μεταμοντέρνου κινήματος είναι ο Αμερικανός Robert Venturi και ο Ιταλός Aldo Rossi.

Η αρχιτεκτονική του 21ου αιώνα διαμορφώνεται συνεχώς δίπλα μας, μακριά από το τις δεσμεύσεις του παρελθόντος και χωρίς να ακολουθεί κάποιο συγκεκριμένο ρυθμό, αξιοποιώντας τις εξελίξεις της τεχνολογίας αλλά και συχνά τις αρχές της βιοκλιματικής αρχιτεκτονικής. Η μορφή των σύγχρονων κτιρίων χαρακτηρίζεται από ελευθερία σύνθεσης και ποικιλία υλικών.

Ο Γαλλοελβετός Bernar Tschumi και ο Έλληνας Αλέξανδρος Toμπάζης χρησιμοποιούν στα έργα τους και αρχές της βιοκλιματικής αρχιτεκτονικής. Η γνωστή Ιρακινοβρετανή αρχιτέκτονας Zaha Hadid, σχεδιάζει κτίρια με έντονη την αίσθηση ροής, ενώ ο διάσημος στην Ελλάδα Ισπανός Santiago Calatrava, σχεδίασε το Ολυμπιακό Στάδιο της Αθήνας.

Ξ.

Ξεστράτισα και βρέθηκα στου ιερού την άκρη

Ο βωμός, πάνω στον οποίo γίνονται θυσίες ή άλλες προσφορές στους θεούς, είναι το αρχαιότερο κτίσμα με ιερό χαρακτήρα. Στον αρχαιοελληνικό κόσμο συναντάμε σε δημόσιους και σε ιδιωτικούς χώρους βωμούς με τη μορφή συνήθως βάθρου, με ένα σκαλοπάτι μπροστά. Ιδιαίτερη αρχιτεκτονική μορφή αποκτούν οι βωμοί των αρχαϊκών χρόνων στη Μικρά Ασία. Αποτελούν συνήθως κτίσματα σε σχήμα Π, που περιβάλλουν το χώρο των θυσιών, και βρίσκονται πάνω σε ψηλή ορθογώνια εξέδρα με μνημειώδη σκάλα. Στα ελληνιστικά χρόνια οι βωμοί αποκτούν και πλούσιο γλυπτό διάκοσμο.

Ο αρχαίος ελληνικός ναός, ως «κατοικία» του θεού, στέγαζε το λατρευτικό του άγαλμα. Αρχικά ξύλινη κατασκευή, σταδιακά από τον 6ο αιώνα π.Χ. γίνεται λίθινη με ορθογώνια κάτοψη και είσοδο από τη στενή πλευρά. Οι όψεις του ναού είναι ιδιαίτερα φροντισμένες, με την αρχιτεκτονική και τη γλυπτική να συνθέτουν ένα αρμονικό σύνολο, καθώς οι λατρευτικές τελετουργίες πραγματοποιούνται στον εξωτερικό χώρο του. Ένας τυπικός ναός αποτελείται από τον πρόναο, τον κυρίως ναό ή σηκό και τον οπισθόδομο. Πτερό ή πτέρωμα ονομάζεται η στοά με τις κιονοστοιχίες που περιβάλλει το ναό.

Βασικοί τύποι των αρχαιοελληνικών ναών:
Στο ναό εν παραστάσι, οι πλαϊνοί τοίχοι προχωρούν λίγο πιο μπροστά από τον τοίχο της πρόσοψης δημιουργώντας παραστάδες, ανάμεσα στις οποίες συνήθως υπάρχουν δύο κίονες.
Με την προσθήκη παραστάδων και στην πίσω στενή πλευρά του κτιρίου, δημιουργείται ο διπλός εν παραστάσι ναός.
Ο πρόστυλος ναός έχει μπροστά από τις παραστάδες στην κύρια όψη μια κιονοστοιχία, συνήθως με έξι κίονες.
Ο αμφιπρόστυλος ναός έχει κιονοστοιχίες και στις δύο στενές όψεις του.
Ο περίπτερος ναός έχει εξωτερική περιμετρική κιονοστοιχία.
Στο δίπτερο ναό υπάρχει διπλή εξωτερική κιονοστοιχία.
Ο ψευδοπερίπτερος ναός έχει τους κίονες του πτερού «κολλημένους» στους τοίχους της μακριάς πλευράς του σηκού, με τη μορφή ημικιόνων.

Άλλα αρχαιοελληνικά κτίρια με θρησκευτικό χαρακτήρα:
Το τελεστήριο είναι κτίριο με τετράγωνη κάτοψη όπου οι πιστοί συμμετείχαν σε μυστηριακές τελετουργίες.

Από τον 5ο αιώνα ιεροτελεστίες πραγματοποιούνταν και σε θόλους, κτίρια με κυκλική κάτοψη, με ή χωρίς πτερό, και κωνική στέγαση. Ανήκουν στην κατηγορία των περίκεντρων κτιρίων που ο χώρος τους αναπτύσσεται γύρω από έναν κατακόρυφο κεντρικό άξονα.

Στο ρωμαϊκό ναό η πρόσοψη αποκτά κυρίαρχο ρόλο. H κάτοψη είναι συνήθως ορθογώνια, αλλά χωρίς πτερό. Υπάρχουν και περίκεντρα κτίρια θρησκευτικού χαρακτήρα, με κυκλικό ή πολυγωνικό σχήμα.

Ο χριστιανικός ναός ή εκκλησία καλεί τους πιστούς στο εσωτερικό του. Γι’ αυτό η έμφαση δίνεται στην εσωτερική διάταξη και διακόσμησή του. Θεωρείται ως μικρογραφία του σύμπαντος, με τον τρούλο, αν υπάρχει, να συμβολίζει τον ουρανό.
Ο νάρθηκας, στους πρώτους αιώνες χώρος για τους κατηχουμένους, στο δυτικό μέρος, ουσιαστικά αποτελεί έναν προθάλαμο που οδηγεί στον κυρίως ναό, όπου συγκεντρώνονται οι πιστοί.
Ανατολικά, διαχωρισμένο με τέμπλο από τον κυρίως ναό, διαμορφώνεται το ιερό βήμα, που απολήγει σε κόγχη.

Η πρόθεση, όπου συγκεντρώνονται οι προσφορές των πιστών για τη θεία Ευχαριστία, και το διακονικό, όπου φυλάσσονται τα ιερά σκεύη, πλαισιώνουν το ιερό και απολήγουν επίσης σε κόγχες.

Το υπερώο ή γυναικωνίτης είναι ένα «πατάρι» πάνω από τα πλάγια κλίτη του ναού ή και τον νάρθηκα.

Άμβωνας λέγεται η εξέδρα, μέσα στον κυρίως ναό, απ’ όπου οι ιερείς διαβάζουν την Αγία Γραφή και εκφωνούν κηρύγματα.

Κωδωνοστάσιο ή καμπαναριό λέγεται η κατασκευή για την τοποθέτηση των καμπανών του ναού. Συνήθως έχει τη μορφή τετράγωνου πύργου χτισμένου κοντά στο ναό ή ενσωματωμένου στην κατασκευή του. Άλλοτε παίρνει τη μορφή υπερυψωμένου τοίχου, συνήθως στην πρόσοψη, με τοξωτά ανοίγματα για τις καμπάνες.

Παρεκκλήσι(ο) λέγεται η μικρού μεγέθους εκκλησία, που εξυπηρετεί τις θρησκευτικές ανάγκες λίγων ατόμων ή έχει και ταφική χρήση. Συχνά αποτελεί ιδιαίτερο χώρο ενός μεγαλύτερου ναού, αφιερωμένο σε διαφορετικό άγιο.

Βασικοί τύποι του βυζαντινού ναού:

Η βασιλική, που αποτελεί εξέλιξη του τύπου της ρωμαϊκής βασιλικής, κυριαρχεί στα παλαιοχριστιανικά χρόνια. Είναι επίμηκες ορθογώνιο κτίριο που καταλήγει σε κόγχη στα ανατολικά. Καλύπτεται με ξύλινη δίριχτη στέγη ή με καμάρα. Ο κυρίως ναός, αν δεν είναι ενιαίος χώρος, υποδιαιρείται με κατά μήκος κιονοστοιχίες σε τρία ή πέντε κλίτη. Στα δυτικά του νάρθηκα διαμορφώνεται αίθριο, με φιάλη, δηλαδή κρήνη, για τον τελετουργικό καθαρισμό των χεριών των πιστών.
To βαπτιστήριο, με κτιστή κολυμβήθρα για την τέλεση της βάπτισης, είναι χώρος σε επαφή με την παλαιοχριστιανική βασιλική. Από τον 5ο αιώνα εμφανίζονται και ανεξάρτητα, συνήθως περίκεντρα βαπτιστήρια, ενώ μετά τον 6ο δεν κτίζονται πια, καθώς καθιερώνεται η βάπτιση σε νηπιακή ηλικία (νηπιοβαπτισμός).

Ο συνδυασμός του τύπου της βασιλικής με τον τύπο του περίκεντρου κτιρίου οδηγεί, τον 6ο αιώνα, στη δημιουργία της βασιλικής με τρούλο, που παρουσιάζει την κάτοψη της βασιλικής, πιο τετραγωνισμένη, ενώ καλύπτεται με τρούλο στο μεσαίο κλίτος και θόλους στα πλαϊνά κλίτη.

Ο σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο ναός διαδίδεται από το 10ο αιώνα. Μέσα στον τετράγωνο σχεδόν χώρο του κυρίως ναού οι τέσσερις καμάρες, στις οποίες μεταφέρεται το βάρος του τρούλου, σχηματίζουν σε κάτοψη αλλά και στη στέγη του έναν σταυρό.

Ο οκταγωνικός ναός αποτελεί παραλλαγή του σταυροειδούς εγγεγραμμένου με τρούλο ναού και εμφανίζεται επίσης στη μεσοβυζαντινή περίοδο. Οκταγωνικό σχήμα έχει μόνο η βάση του τρούλου, που μεταφέρει τα φορτία του σε οκτώ υποστυλώματα. Έτσι ο κεντρικός χώρος του ναού, όπως και ο τρούλος, έχουν μεγαλύτερες διαστάσεις σε σύγκριση με έναν σταυροειδή εγγεγραμμένο ναό.

Το μοναστήρι ή μονή είναι κτιριακό συγκρότημα όπου ζουν, ακολουθώντας ειδικούς κανόνες, οι μοναχοί, άνθρωποι που εγκατέλειψαν τα εγκόσμια για να αφιερωθούν στη λατρεία του Θεού.

Ένα τυπικό χριστιανικό μοναστήρι οριοθετείται και προστατεύεται από τον περίβολο, έναν ψηλό τοίχο. Στο κέντρο του υπαίθριου χώρου βρίσκεται ο κύριος ναός του μοναστηριού, που ονομάζεται καθολικό. Σε επαφή με τον περίβολο κτίζονται τα κελιά των μοναχών, οι ξενώνες, δηλαδή οι χώροι φιλοξενίας, η τράπεζα, δηλαδή ο χώρος που οι μοναχοί γευματίζουν από κοινού, το μαγειρείο και τα λουτρά.

Το τζαμί ή μουσουλμανικό τέμενος είναι ο χώρος προσευχής των μουσουλμάνων. Αποτελείται συνήθως από μία τετράγωνη αίθουσα και μία στεγασμένη στοά στην πλευρά της εισόδου. Απαραίτητα στοιχεία του είναι το μιχράμπ (= προσκύνημα), μία κόγχη στον τοίχο που «βλέπει» στη Μέκκα, και το μινμπάρ, ένας «άμβωνας» για το κήρυγμα. Μπροστά από την είσοδο υπάρχει πολλές φορές αίθριο με κρήνη για τον τελετουργικό καθαρμό των πιστών.

Από το μιναρέ, «ψηλόλιγνο» συνήθως κτίσμα δίπλα στο τέμενος, ο μουσουλμάνος «ιερέας» καλεί τους πιστούς στην καθημερινή προσευχή.

Συναγωγή λέγεται ο χώρος λατρείας της ιουδαϊκής θρησκείας. Στην πλευρά που «βλέπει» προς την Ιερουσαλήμ υπάρχει η ξύλινη ή πέτρινη κιβωτός της Διαθήκης, όπου φυλάσσονται οι χειρόγραφες περγαμηνές του «Νόμου», ενώ στην απέναντι πλευρά βρίσκεται ο άμβωνας.

Ο τεκές είναι ο χώρος συνάθροισης και προσευχής των δερβίσηδων, των μουσουλμάνων «μοναχών». Εκτός από τον τουρμπέ του ιδρυτή του ή κάποιου άλλου ιερού προσώπου, περιλαμβάνει συνήθως τέμενος και άλλους χώρους, όπως κελιά, ξενώνες και διάφορα βοηθητικά κτίρια.

Ο.

Όσα μπορούμε να πούμε για τα κτίρια διοίκησης

Το ανάκτορο ή παλάτι, η κατοικία δηλαδή του ανώτερου άρχοντα, συνήθως αποτελεί και διοικητικό κέντρο ενός τόπου. Με μεγάλο μέγεθος και επιμελημένη κατασκευή, εκτός από τους χώρους διαμονής, περιλαμβάνει χώρους υποδοχής και διοίκησης, αλλά και αναψυχής. Ανάλογα με τις συνθήκες κάθε τόπου και εποχής, μπορεί να είναι οχυρωμένο συγκρότημα, να οργανώνεται γύρω από κεντρική αυλή ή και να έχει μπροστά του έναν ανοιχτό χώρο.

Τα μινωικά και τα μυκηναϊκά ανάκτορα είναι τα διοικητικά, θρησκευτικά και οικονομικά κέντρα των αντίστοιχων οικισμών.
Τα μινωικά ανάκτορα είναι πολυδαίδαλα, πολυώροφα κτίρια, οργανωμένα γύρω από κεντρική αυλή.
Τα μυκηναϊκά ανάκτορα διαμορφώνονται σε οχυρές θέσεις και είναι συνήθως τειχισμένα συγκροτήματα με επιβλητικές πύλες εισόδου. Αποτελούνται από ανεξάρτητα κτίσματα με κεντρικό κτίσμα το μέγαρο που αποτελείται από την αίθουσα, τον πρόδομο και τον δόμο.

Τα ανάκτορα των ελληνιστικών χρόνων βασίζονται στην τυπολογία της ελληνιστικής κατοικίας με περίστυλη αυλή και χαρακτηρίζονται απο πλούσιο διάκοσμο.

Τα ρωμαϊκά ανάκτορα, αν και συνήθως δεν έχουν καθορισμένο τύπο, κάποιες φορές ακολουθούν τη διάταξη ρωμαϊκών στρατοπέδων, με την ορθογώνια κάτοψη και τους δύο κεντρικούς κάθετους δρόμους.

Τα βυζαντινά ανάκτορα είναι συγκροτήματα κτισμάτων που οργανώνονται γύρω από αίθρια ή σε άμεση σχέση με άλλους υπαίθριους χώρους.

Τα μπαρόκ και τα νεοκλασικά ανάκτορα τοποθετούνται σε κεντρικά σημεία των πόλεων και είναι μεγαλύτερου μεγέθους αστικά μέγαρα που συνδέονται με περίτεχνα διαμορφωμένους κήπους.

Το βουλευτήριο, το κτίριο των συνελεύσεων της Βουλής στην αρχαία Ελλάδα, και το εκκλησιαστήριο, αυτό για τις συνελεύσεις της Εκκλησίας του Δήμου, αντικαθιστούν, από τον 6ο αιώνα π.Χ., τους αρχικά υπαίθριους χώρους συνελεύσεων. Συνήθως έχουν ορθογώνιου ή τετράγωνου σχήματος κάτοψη και περιλαμβάνουν κερκίδες με αμφιθεατρική διάταξη. Σήμερα ο αντίστοιχος χώρος λέγεται κοινοβούλιο ή βουλή.

Το πρυτανείο ήταν στην αρχαιότητα το δημόσιο οικοδόμημα στο οποίο έδρευαν οι πρυτάνεις, οι ανώτατοι άρχοντες της πόλης, ενώ επίσης φιλοξενούνταν πρεσβευτές άλλων κρατών και επίσημοι. Αρχικά ακολουθούσε τον τύπο σπιτιού, ήταν δηλαδή τετράγωνο συνήθως με περίστυλη αυλή, αλλά αργότερα απέκτησε μνημειακό ύφος. Καθώς εκεί φυλασσόταν άσβεστη η ιερή φωτιά-σύμβολο της ζωής της πόλης, αποτελούσε και ιερό χώρο.

Δικαστήριο λέγεται ο χώρος όπου γίνονται δίκες για την απονομή δικαιοσύνης. Κτίρια δικαστηρίων υπήρχαν από την αρχαιότητα, ενώ δίκες γίνονταν και σε υπαίθριους χώρους. Η αρχιτεκτονική των δικαστικών κτιρίων διαφοροποιείται ανάλογα με την ιστορική περίοδο.

Η ρωμαϊκή βασιλική χρησίμευε ως χώρος συγκέντρωσης και ακροάσεων, δικαστήριο ή χώρος εμπορικών συναλλαγών. Είναι χαρακτηριστικού τύπου μακρόστενο ορθογώνιο κτίριο με εσωτερικές κιονοστοιχίες που διαμορφώνουν κλίτη. Συνήθως έχει υπερώα και στεγάζεται με ξύλινη στέγη.

Τα δημαρχεία, που αποτελούν έδρα της διοίκησης και των υπηρεσιών μιας πόλης, πρωτοεμφανίζονται στο τέλος του Μεσαίωνα στη δυτική Ευρώπη. Είναι επιβλητικά κτίρια και σημεία αναφοράς στις πόλεις. Στο νεοελληνικό κράτος πολλά δημαρχεία στεγάζονται σε ιστορικά κτίρια.

Π.

Παίνεψε το σπίτι σου, μην πέσει να σε πλακώσει!

Το αρχαίο ελληνικό σπίτι των κλασικών χρόνων είναι μονώροφο ή διώροφο κτίσμα, με ελάχιστα ανοίγματα προς τα έξω. Απλό και χωρίς διακοσμήσεις, εκφράζει την ισότητα μεταξύ των πολιτών. Ο ανδρών, δηλαδή ο χώρος όπου ο ιδιοκτήτης υποδέχεται τους καλεσμένους του, το δωμάτιο καθημερινής χρήσης με την εστία και άλλοι βοηθητικοί χώροι διαμορφώνονται γύρω από μία εσωτερική αυλή, το αίθριο.

Το αρχαίο ελληνικό σπίτι των ελληνιστικών χρόνων οργανώνεται γύρω από αυλή με περιστύλιο. Καθώς αυτή την περίοδο κυριαρχεί το ατομικό πνεύμα, η ιδιωτική κατοικία σταδιακά αυξάνεται σε μέγεθος και διακοσμείται με τοιχογραφίες, αγάλματα και ψηφιδωτά δάπεδα.

To ρωμαϊκό σπίτι έχει διάφορες μορφές. Τα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα κατοικούν σε πολυώροφα κτίρια με μεγάλη στενότητα χώρου ή σε μικρά σπιτάκια. Τα μεσαία στρώματα κατοικούν σε οικίες με κεντρική, κάποτε στεγασμένη, αυλή με περιστύλιο, ενώ η πολυτελής εξοχική κατοικία των αριστοκρατών και των πλουσίων, η ρωμαϊκή έπαυλη ή βίλα, είναι ένα μεγάλο συγκρότημα κτιρίων με κήπους.

Η μορφή της βυζαντινής κατοικίας διαφοροποιείται ανάλογα με την περιοχή και την εποχή. Σε μεγάλες πόλεις υπήρχαν πολυώροφα κτίρια, ενώ οι περισσότεροι άνθρωποι κατοικούσαν σε ισόγεια ή διώροφα σπίτια με εσωτερικές αυλές, που σταδιακά καταργούνται και συχνά τη θέση τους παίρνει στον όροφο ο ηλιακός. Τις πλούσιες αστικές οικίες χαρακτηρίζει το τρικλίνιο, μεγάλος χώρος υποδοχής.

Ο πύργος-κατοικία είναι ένας τύπος σπιτιού που συναντάμε σε διάφορες ιστορικές περιόδους μέχρι και το 19ο αιώνα. Στο ισόγειο βρίσκονται βοηθητικοί χώροι και οι αποθήκες για τη φύλαξη της αγροτικής παραγωγής και στους ορόφους η κατοικία του γαιοκτήμονα. Καθώς έχει οχυρό χαρακτήρα, αποτελεί συχνά καταφύγιο για τους κατοίκους της περιοχής σε περίπτωση κινδύνου.

H ελληνική παραδοσιακή κατοικία διαφοροποιείται από τόπο σε τόπο. Στην ηπειρωτική Ελλάδα συνήθως έχει επικλινή στέγη, ενώ σε πολλά νησιά του Αιγαίου υπάρχει συνήθως δώμα. Τα λαϊκά σπίτια είναι μικρά, μονόχωρα ή διώροφα, με βοηθητικούς χώρους στο ισόγειο και τον κύριο χώρο κατοικίας στον όροφο. Συνδυάζονται με αυλή ή βεράντα. Τα αρχοντικά είναι μεγαλύτερα, με περισσότερους χώρους και μεγαλύτερη αυλή. Στο βορειοελλαδικό χώρο έχουν συνήθως στον όροφο προς το δρόμο σαχνισί και προς την αυλή χαγιάτι, που οδηγεί στα διάφορα δωμάτια και στον οντά, τον κύριο χώρο ζωής της οικογένειας.

Τα νεοκλασικά σπίτια είναι συνήθως διώροφα ή τριώροφα, με συμμετρική ορθογωνική κάτοψη και όψη που έχει τριμερή οργάνωση (βάση, κορμό και στέψη).

Η εξοχική έπαυλη και το αστικό μέγαρο, που διαδίδονται στον ελλαδικό χώρο από τα μέσα του 19ου αιώνα, εκφράζουν, με το μέγεθος, την πλούσια εσωτερική και εξωτερική διακόσμηση και τους μεγάλους κήπους τους, την προσπάθεια εξευρωπαϊσμού των ανώτερων κοινωνικά στρωμάτων.

Το σύγχρονο σπίτι στις πόλεις είναι συνήθως διαμέρισμα σε πολυκατοικία, ενώ μονοκατοικίες, μεζονέτες και σύγχρονες επαύλεις χτίζονται κυρίως στα προάστια. Η αστική πολυκατοικία, που πρωτοεμφανίζεται στον ελληνικό χώρο στις αρχές του 20ου αιώνα, εισάγει μια νέα μονάδα κατοίκησης, το διαμέρισμα, που επαναλαμβάνεται τυποποιημένο σε πολλούς ορόφους, προσφέροντας νέες ανέσεις στους κατοίκους της πόλης. Διαδίδεται τη δεκαετία του 1930, ακολουθώντας τις νεωτεριστικές τάσεις της αρχιτεκτονικής του Μεσοπολέμου, ενώ κυριαρχεί μεταπολεμικά, συνήθως χωρίς «ποιοτικό σχεδιασμό», για να στεγάσει μαζικά τον ολοένα αυξανόμενο πληθυσμό των πόλεων.

Ρ.

Ρήτορες και λόγιοι, μαζί και πραματευτάδες

Η αρχαία αγορά είναι ο πυρήνας της δημόσιας ζωής της αρχαιοελληνικής πόλης. Εκτός από χώρο εμπορικών και οικονομικών συναλλαγών, αποτελεί χώρο συγκέντρωσης με πολιτικό, κοινωνικό και θρησκευτικό χαρακτήρα. Στον υπαίθριο χώρο της αγοράς, σε πόλεις φυσικής ανάπτυξης όπως της Αθήνας, τα δημόσια κτίρια συνυπάρχουν σε ελεύθερη διάταξη με πρόχειρες κατασκευές καταστημάτων και εργαστηρίων, που κατά τα ελληνιστικά χρόνια ενσωματώνονται σε στοές. Αντίθετα, οι αρχαίες αγορές στις ιπποδάμειες πόλεις αποτελούν ορθογώνιες γεωμετρικές συνθέσεις.

Η ρωμαϊκή αγορά (forum) αποτελεί μνημειακό αρχιτεκτονικό συγκρότημα που αναπτύσσεται γύρω από ορθογώνια πλατεία. Περιλαμβάνει στοές, πίσω από τις οποίες ανεξάρτητοι χώροι λειτουργούν ως καταστήματα, εργαστήρια και αποθήκες, κρήνες και ναούς και είναι το κέντρο της οικονομικής ζωής της πόλης. Η είσοδος στο συγκρότημα γίνεται συνήθως μέσα από πρόπυλα.

Το μπεζεστένι είναι η κλειστή αγορά πολύτιμων ειδών και το θησαυροφυλάκιο της οθωμανικής πόλης. Βρίσκεται στο κέντρο της υπαίθριας αγοράς, έχει ορθογωνική κάτοψη και στεγάζεται με τρούλους.

Τα σύγχρονα εμπορικά κέντρα έχουν ως αφετηρία τις ευρωπαϊκές «γαλαρίες», στοές στεγασμένες με γυαλί, τις ανάλαφρες κατασκευές από μέταλλο και γυαλί των Διεθνών Εκθέσεων αλλά και τις κλειστές αγορές του 19ου αιώνα. Είναι μεγάλα κλειστά συγκροτήματα που αναπτύσσονται σε πολλαπλά επίπεδα, συχνά γύρω από αίθρια στεγασμένα με γυάλινη οροφή.

Σ.

Σου έχουν πει για τους «ναούς της γνώσης»;

Σχολεία λέγονται σήμερα τα εκπαιδευτικά ιδρύματα πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Το 19ο αιώνα τα δημοτικά σχολεία στο νεοελληνικό κράτος στεγάζονται σε ισόγεια νεοκλασικά κτίρια, με μια κεντρική αίθουσα διδασκαλίας για τους μαθητές όλων των τάξεων και γραφείο δασκάλου.
Στα τέλη του 19ου αιώνα ορίζονται διάφοροι τύποι σχολικών κτιρίων που διαφοροποιούνται ανάλογα με τον αριθμό των αιθουσών διδασκαλίας (διτάξιο, τετρατάξιο, εξατάξιο). Τα κτίρια είναι συμμετρικά, ορθογώνια ή σε σχήμα Π, σε επαφή με αυλή.
Τη δεκαετία του 1930, τα σχολικά κτίρια σε σχέδια πρωτοπόρων Ελλήνων αρχιτεκτόνων, που κατασκευάζονται στα πλαίσια μεγάλου κρατικού προγράμματος, αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγματα του μοντέρνου κινήματος.
Οι αίθουσες διδασκαλίας κατά μήκος διαδρόμων, οργανωμένες γύρω από αυλή, αλλά και ο συνδυασμός τους με χώρους εκδηλώσεων και αθλητικές και άλλες εγκαταστάσεις αποτέλεσαν πρότυπα για το μετέπειτα σχεδιασμό σχολικών κτιρίων.
Σήμερα τα σχολεία σχεδιάζονται σύμφωνα με συγκεκριμένες προδιαγραφές υγιεινής και ασφάλειας με έμφαση στη βιοκλιματική τους λειτουργία.

Πανεπιστήμιο λέγεται η σχολή ανώτατης εκπαίδευσης που περιλαμβάνει περισσότερες επιμέρους σχολές για εξειδικευμένη επιστημονική γνώση.
Στο νεοελληνικό κράτος, οι πρώτες ανώτατες σχολές του 19ου αιώνα στεγάζονται σε νεοκλασικά κτίρια. Από τον 20ο αιώνα κατασκευάζονται και νέα κτίρια σχολών που ακολουθούν συνήθως τις αρχές του μοντέρνου κινήματος. Σήμερα κάποιες σχολές εξακολουθούν να στεγάζονται σε ιστορικά κτίρια της πόλης, αλλά οι περισσότερες λειτουργούν μέσα σε πανεπιστημιουπόλεις.

Η πανεπιστημιούπολη (campus) είναι συγκρότημα κτιρίων, σε ελεύθερη διάταξη, που καταλαμβάνει μεγάλη έκταση, γι’ αυτό συνήθως βρίσκεται έξω από την πόλη ή στα όριά της. Εκεί τα ανεξάρτητα κτίρια των διάφορων σχολών συνυπάρχουν με κτίρια διοίκησης, εστίασης και διαμονής των φοιτητών καθώς και με εγκαταστάσεις άθλησης και ψυχαγωγίας.

Ο μεντρεσές είναι ισλαμικό ιεροδιδασκαλείο, δηλαδή σχολείο ανώτερης, θεολογικής κυρίως, εκπαίδευσης, όπου συνήθως κατοικούν επίσης οι σπουδαστές. Ένας τυπικός οθωμανικός μεντρεσές περιλαμβάνει χώρους διαταγμένους σε στοές γύρω από εσωτερική αυλή με κρήνη. Ένα από τα δωμάτια διαμορφώνεται σε αίθουσα προσευχής ή, εάν επαρκεί ο χώρος, χτίζεται τζαμί.

Η βιβλιοθήκη είναι χώρος φύλαξης και ανάγνωσης βιβλίων. Οι πρώτες βιβλιοθήκες ήταν αρχειακού χαρακτήρα, για τη φύλαξη διοικητικών και οικονομικών εγγράφων που είχαν τη μορφή κεραμικών ή ξύλινων «πινάκων».
Στον ελληνικό χώρο οι βιβλιοθήκες των φιλοσοφικών σχολών πιθανότατα συνδέονταν με χώρους ανάγνωσης, διαλέξεων και αναψυχής γύρω από περιστύλια.
Οι δημόσιες βιβλιοθήκες της ρωμαϊκής αρχιτεκτονικής ήταν αυτόνομα επιβλητικά κτίρια με περιστύλιο, ιδιαίτερο, συνήθως διώροφο, χώρο φύλαξης των παπύρων σε ειδικά ράφια, λατρευτικούς χώρους και αμφιθέατρα που χρησίμευαν ως αναγνωστήρια.
Στη βυζαντινή Ανατολή, όπως και στη μεσαιωνική Δύση, βιβλιοθήκες λειτουργούσαν συνήθως σε μοναστήρια, σε συνδυασμό με εργαστήρια αντιγραφής χειρόγραφων «κωδίκων», αλλά και σε ανάκτορα και πανεπιστήμια. Την περίοδο της Αναγέννησης, με την ανακάλυψη της τυπογραφίας και την ευρεία διάδοση των βιβλίων, κατασκευάζονται στην Ευρώπη εντυπωσιακά αρχαιοπρεπή κτίρια ιδιωτικών βιβλιοθηκών και από το 18ο αιώνα μεγάλες δημόσιες βιβλιοθήκες.
Στα μέσα του 19ου αιώνα, δίπλα στα νεοκλασικά κτίρια βιβλιοθηκών, συναντάμε και τα πρώτα κτίρια με μεταλλική κατασκευή. Σήμερα οι βιβλιοθήκες ακολουθούν τις σύγχρονες αρχιτεκτονικές τάσεις. Εκτός από τους χώρους φύλαξης και ανάγνωσης βιβλίων διαθέτουν και χώρους με ηλεκτρονικούς υπολογιστές που προσφέρουν τη δυνατότητα έρευνας σε ψηφιακά αρχεία.

Τ.

Τι να κάνει μια πόλη χωρίς παραγωγή;

Η βιομηχανική αρχιτεκτονική αφορά στο σχεδιασμό και την κατασκευή χώρων βιοτεχνικών δραστηριοτήτων, εργοστασίων και άλλων σχετικών εγκαταστάσεων, όπως χώρων εξόρυξης πρώτων υλών, αποθηκών καθώς και χώρων που αφορούν στις μεταφορές ή στην παραγωγή ενέργειας. Όσοι από αυτούς τους χώρους έχουν ιδιαίτερη ιστορική, τεχνολογική, κοινωνική, αρχιτεκτονική ή επιστημονική αξία αποτελούν διατηρητέα μνημεία της βιομηχανικής μας κληρονομιάς.

Οι χώροι βιοτεχνικών δραστηριοτήτων είναι χώροι όπου παράγονται υλικά αγαθά με τη δύναμη ανθρώπων ή ζώων και ανανεώσιμων πηγών ενέργειας καθώς και του ανέμου και του νερού. Στις αρχαίες και τις μεσαιωνικές πόλεις ήταν ενταγμένοι μέσα στον πολεοδομικό ιστό, χωρίς να ξεχωρίζουν από τις κατοικίες. Σήμερα βιοτεχνίες ονομάζουμε τα μικρά εργοστάσια, με περιορισμένο όγκο παραγωγής.

Τα κεραμικά εργαστήρια βρίσκονταν συνήθως κοντά σε πηγή νερού και διέθεταν κτιστούς κλιβάνους για το ψήσιμο και την παραγωγή χρηστικών αντικειμένων και δομικών υλικών.
Στους περισσότερους ανεμόμυλους και νερόμυλους φτερωτές κινούσαν με τη δύναμη του νερού ή του αέρα μυλόπετρες που άλεθαν τα σιτηρά.
Στα ελαιοτριβεία ή λιοτρίβια υπήρχαν μυλόπετρες για τη σύνθλιψη των καρπών της ελιάς, πιεστήρια και δεξαμενές για τη συγκέντρωση του λαδιού.
Τα πατητήρια ή ληνοί ήταν λαξευμένες στην πέτρα λεκάνες ή χτιστές δεξαμενές, όπου συμπιέζονταν τα σταφύλια για την παραγωγή μούστου και στη συνέχεια κρασιού.

Τα εργοστάσια και οι βιομηχανικές εγκαταστάσεις εμφανίζονται μετά τη Βιομηχανική Επανάσταση, αξιοποιούν νέες μορφές ενέργειας (ατμό, ηλεκτρισμό, πετρέλαιο κ.ά.) για την τυποποιημένη και μαζική παραγωγή υλικών αγαθών.
Το 19ο αιώνα, τα πρώτα λιθόκτιστα βιομηχανικά κτίρια, με δίριχτες ή τετράριχτες στέγες και τις χαρακτηριστικές καμινάδες από πλινθοδομή, για να φεύγει ο ατμός, κατασκευάζονται σε άμεση σχέση με την πόλη και ακολουθούν κάποια από τα χαρακτηριστικά των αρχιτεκτονικών ρυθμών της εποχής. Αργότερα εμφανίζεται και ένας νέος τρόπος στέγασης, με φεγγίτες που επιτρέπουν την καλύτερη εκμετάλλευση σταθερού φωτισμού από τον βορρά.
Σταδιακά οι βιομηχανικοί χώροι μεγαλώνουν, καθώς ο φέρων οργανισμός τους κατασκευάζεται από μέταλλο ή οπλισμένο σκυρόδεμα, ενώ στις μέρες μας κατασκευάζονται συνήθως από προκατασκευασμένα στοιχεία. Καθώς τα εργοστάσια αποτελούν εστίες ρύπανσης για τις πόλεις, λόγω των αερίων που παράγονται από τις καύσεις αλλά και των βιομηχανικών αποβλήτων, οι σύγχρονες βιομηχανίες εγκαθίστανται σε βιομηχανικές περιοχές έξω από τα αστικά κέντρα. Κάποια από τα εργοστάσια, που υπάρχουν ακόμα μέσα στην πόλη, προστατεύονται ως διατηρητέα μνημεία και συχνά στεγάζουν νέες χρήσεις.

Υ.

Υπηρετώντας τον πολίτη

Ο όρος τράπεζα, που προέρχεται από τα τραπέζια όπου γίνονταν οι οικονομικές συναλλαγές στις αγορές των αρχαίων και μεσαιωνικών χρόνων, σήμερα αναφέρεται στο κτίριο όπου γίνονται χρηματικές συναλλαγές, αποταμίευση και δανεισμός χρηματικών ποσών.
Τραπεζικές συναλλαγές στεγάζονται την περίοδο της Αναγέννησης σε αστικά μέγαρα. Από το 18ο αιώνα οργανώνονται γύρω από μια αίθουσα συναλλαγών, συνήθως στεγασμένη με θόλο. Στο νεοελληνικό κράτος οι τράπεζες αρχικά στεγάζονται σε νεοκλασικά κτίρια, ενώ σταδιακά ακολουθούν τις νεότερες εξελίξεις της αρχιτεκτονικής.

Ξενοδοχείο λέγεται το κτίριο φιλοξενίας των επισκεπτών μιας πόλης. Στον ελληνικό χώρο, για τη φιλοξενία των επίσημων προσκεκλημένων, υπήρχαν στα αρχαία ιερά δημόσια πολυτελή κτίρια με αίθρια.
Tα βυζαντινά πανδοχεία είχαν τραπεζαρία, μαγειρείο και λουτρό στο ισόγειο και υπνοδωμάτια στον όροφο, ενώ ξενώνες συναντάμε συχνά σε μοναστήρια για άπορους ταξιδιώτες και οδοιπόρους. Στην Οθωμανική Αυτοκρατορία συναντάμε δημόσια καραβάν σεράγια, οχυρωμένα συγκροτήματα με εσωτερική αυλή πάνω στους μεγάλους εμπορικούς δρόμους.
Τα ιδιωτικά χάνια, μακρόστενα κτίρια ή συγκροτήματα κτιρίων με δωμάτια φιλοξενίας και, πολλές φορές, καπηλειά και καταστήματα στο ισόγειο, συχνά οργανωμένα γύρω από αυλή, ξεκούραζαν τους ταξιδιώτες στις πόλεις.
Τα ξενοδοχεία, που εμφανίζονται το 19ο αιώνα στον ελλαδικό χώρο, στεγάζονται σε νεοκλασικά ή εκλεκτικιστικά κτίρια. Έχουν εντυπωσιακούς χώρους υποδοχής, καφεστιατόρια, και χώρους εκδηλώσεων, που φιλοξενούν μεγάλο μέρος της κοινωνικής και πολιτιστικής ζωής της πόλης.
Στην Ελλάδα τα πρώτα ξενοδοχεία, που ακολουθούν τις αρχές του μοντέρνου κινήματος, εμφανίστηκαν τη δεκαετία του 1930, ενώ τα ξενοδοχεία του μεγάλου κρατικού προγράμματος τουριστικής ανάπτυξης των δεκαετιών του 1950 - 1960, τα «Ξενία», είναι χαμηλού ύψους συγκροτήματα κτιρίων που συνδυάζουν το μοντέρνο κίνημα με την αρχιτεκτονική παράδοση του τόπου. Σταδιακά και στις νεοελληνικές πόλεις διαδόθηκε η διεθνής τάση για πολυτελή και πολυώροφα ιδιωτικά ξενοδοχεία.

Φ.

Φροντίζω σημαίνει αγαπώ!

Χώροι θεραπείας και ίασης υπάρχουν στον ελληνικό χώρο από την αρχαιότητα.
Τα ασκληπιεία, ιερά αφιερωμένα στον θεό Ασκληπιό, λειτουργούν και ως θεραπευτήρια. Τα συγκροτήματα αυτά περιλαμβάνουν στοές, όπως το εγκοιμητήριο ή άβατο, για τη θεραπεία των ασθενών στη διάρκεια του ύπνου τους, το ναό, σε άμεση σχέση με πηγή νερού, χώρους διαμονής, αλλά και άθλησης και ψυχαγωγίας (θέατρο), στο πλαίσιο της σφαιρικής αντιμετώπισης της υγείας.

Τα ρωμαϊκά νοσοκομεία, συνήθως ενταγμένα σε στρατόπεδα, έχουν κατά κανόνα ορθογώνια κάτοψη με τους χώρους νοσηλείας οργανωμένους γύρω από κεντρικό αίθριο.

Στο Βυζάντιο χώροι νοσηλείας υπήρχαν συχνά σε μοναστήρια, ενώ στην Οθωμανική Αυτοκρατορία η νοσοκομειακή περίθαλψη προσφέρεται στα ιμαρέτ και σε ιατρικές σχολές.

Τα νοσοκομεία, με τη σημερινή έννοια, διαδίδονται το 19ο αιώνα, στο νεοελληνικό κράτος αλλά και στην οθωμανική επικράτεια, και στεγάζονται κυρίως σε νεοκλασικά κτίρια.
Τα νέα κτίρια νοσοκομείων της δεκαετίας του 1930 στην Ελλάδα κτίζονται σύμφωνα με τις αρχές του μοντέρνου κινήματος.
Συνήθως χαμηλού ύψους και οργανωμένα σε πτέρυγες, αναβαθμίζουν τις συνθήκες νοσηλείας, δίνοντας έμφαση στο φυσικό φωτισμό και αερισμό των χώρων. Μεταπολεμικά οι αυξημένες ανάγκες οδηγούν στην κατασκευή πολυώροφων συμπαγών κτιρίων που ακολουθούν τις εξελίξεις της ιατρικής και επιδιώκουν να καλύψουν τις σύγχρονες ανάγκες περίθαλψης και θεραπείας.

Χώροι κοινωνικής πρόνοιας, όπως ορφανοτροφεία, γηροκομεία, πτωχοκομεία και άλλα, υπήρχαν στον ελληνικό χώρο από τα βυζαντινά χρόνια, σύμφωνα με γραπτές πηγές. Συχνά λειτουργούσαν σε σύνδεση με τα μοναστήρια, όπως και στη μεσαιωνική Ευρώπη.
Στην οθωμανική αυτοκρατορία χαρακτηριστικός κτιριακός τύπος είναι αυτός του ιμαρέτ, δημόσιου φιλανθρωπικού ιδρύματος που σιτίζει δωρεάν τους φτωχούς της πόλης. Το συγκρότημα, οργανωμένο σε αυλή γύρω από τέμενος, περιλαμβάνει μαγειρεία, πτωχοκομείο, νοσοκομείο, ξενώνα, ίσως και μεντρεσέ ή σχολείο.
Από το 19ο αιώνα, στο νεοελληνικό κράτος αλλά και στην οθωμανική επικράτεια, κοινωφελή ιδρύματα , όπως ορφανοτροφεία, γηροκομεία και πτωχοκομεία στεγάζονται συνήθως σε νεοκλασικά κτίρια. Στην Ελλάδα, από τη δεκαετία του 1930, με τα κτίρια του μοντέρνου κινήματος που στέγασαν μονάδες κοινωνικής πρόνοιας, επικράτησε η τάση για βελτίωση των συνθηκών διαμονής, που παραμένει επίκαιρη μέχρι σήμερα.

Χ.

Χαράς ευαγγέλια… σε χώρους άθλησης, υγιεινής, καλλιέργειας και ψυχαγωγίας!

Το αρχαίο γυμνάσιο είναι αρχικά υπαίθριος χώρος άθλησης με μικρές βοηθητικές εγκαταστάσεις έξω από την πόλη.

Στα κλασικά χρόνια γίνεται ένα συγκρότημα κτιρίων με χώρους άθλησης, λουτρά, βοηθητικούς χώρους, αλλά και αίθουσες για διαλέξεις και μαθήματα, γύρω από στοές, κήπους και χώρους περιπάτου. Βασικοί χώροι άθλησης είναι ο δρόμος, για το άθλημα του στίβου και η παλαίστρα. Κάποια γυμνάσια εξελίσσονται σε φιλοσοφικές σχολές.

Η παλαίστρα στην αρχαία Ελλάδα είναι αρχικά μια πλατεία με σκάμμα για το άθλημα της πάλης στο χώρο του γυμνασίου. Τα κλασικά χρόνια γίνεται κτίριο με βοηθητικούς χώρους οργανωμένους γύρω από περίστυλη αυλή.

Το αρχαιοελληνικό στάδιο, που προοριζόταν για τους αγώνες στίβου, διαμορφώνεται συνήθως έξω από την πόλη, σε επίπεδο χώρο ανάμεσα σε λόφους. Έχει μακρόστενη ορθογώνια ή πεταλόσχημη κάτοψη, με το χώρο των αγωνισμάτων στο κέντρο, περιμετρικά τον αμφιθεατρικό χώρο των θεατών και την είσοδο στη μια στενή πλευρά, απέναντι από το καμπύλο μέρος.

Το ρωμαϊκό στάδιο ακολουθεί κατά κανόνα τον τύπο του πεταλόσχημου αρχαιοελληνικού σταδίου, μόνο που οι κερκίδες των θεατών στηρίζονται σε θολωτές υποδομές. Χρησιμοποιείται συχνά και για άλλα θεάματα.

Το σύγχρονο στάδιο στεγάζει σύγχρονες αθλητικές δραστηριότητες, ενώ συχνά φιλοξενεί και πολιτιστικές δράσεις. Συνήθως έχει κάτοψη σε σχήμα έλλειψης και είναι κλειστός χώρος ή έχει στεγασμένο μόνο το χώρο των κερκίδων.

Ο αρχαιοελληνικός ιππόδρομος, σύμφωνα με γραπτές πηγές και τα λίγα αρχαιολογικά ευρήματα, ήταν ένα είδος πεταλόσχημου σταδίου μεγάλου μεγέθους, όπου γίνονται ιπποδρομίες και αρματοδρομίες.

Ο ρωμαϊκός ιππόδρομος, ένα είδος πεταλόσχημου σταδίου, ακολουθεί τον τύπο του αρχαιοελληνικού, αλλά οι κερκίδες των θεατών στηρίζονται σε θολωτές υποδομές. Για τους επισήμους διαμορφώνονται ξεχωριστά θεωρεία. Στον ιππόδρομο, εκτός από ιπποδρομίες, λαμβάνουν χώρα επίσης γιορτές και άλλα δημοφιλή θεάματα, παράδοση που συνεχίζεται και στους βυζαντινούς χρόνους.

Τα δημόσια λουτρά, αποτελούσαν διαχρονικά χώρους υγιεινής αλλά και κοινωνικής συναναστροφής.
Βαλανεία ονομάζονται τα δημόσια λουτρά των αρχαίων και των βυζαντινών χρόνων. Στον ελληνικό χώρο εμφανίζονται για πρώτη φορά στα κλασικά χρόνια και συνδέονται με χώρους άθλησης. Αποτελούνται από έναν ορθογώνιο χώρο για κρύα λουτρά, και κυκλικούς χώρους για χλιαρά και για ζεστά, που θερμαίνονται πιθανώς με ανοιχτή φωτιά.
Στα ρωμαϊκά και βυζαντινά χρόνια χρησιμοποιείται ένα πιο εξελιγμένο σύστημα θέρμανσης των χώρων με υπόκαυστα. Ο ζεστός αέρας από το χώρο της εστίας κυκλοφορούσε κάτω από το δάπεδο και με αγωγούς διοχετεύονταν μέσα στους τοίχους.
Θέρμες λέγονται τα μεγάλων διαστάσεων ρωμαϊκά δημόσια λουτρά. Αποτελούν πολυτελή κτιριακά συγκροτήματα συμμετρικής κάτοψης με πλούσιο γλυπτό διάκοσμο και ανοιχτούς χώρους στο εσωτερικό του ορθογώνιου περιβόλου τους.
Τα οθωμανικά χαμάμ είναι δημόσια λουτρά που είναι συνήθως συνδεδεμένα με τεμένη και, όπως και τα βυζαντινά, λειτουργούν χωριστά για γυναίκες και άνδρες. H κεντρική αίθουσα σε ένα τυπικό χαμάμ καλύπτεται συνήθως με μεγάλο ημισφαιρικό θόλο με μικρά ανοίγματα καλυμμένα με φυσητό γυαλί, ενώ στο κέντρο της έχει σιντριβάνι. Γούρνες με νερό που τρέχει έχουν αντικαταστήσει τους κοινόχρηστους λουτήρες, καθώς το Κοράνι απαιτεί τη χρήση τρεχούμενου νερού.
Δημόσια λουτρά χρησιμοποιούνται στις πόλεις μέχρι και τον 20ο αιώνα, όταν πλέον δημιουργούνται χώροι υγιεινής σε κάθε κατοικία.

Το μουσείο στην αρχαιότητα αποτελούσε κέντρο λατρείας των Μουσών. Από την Αναγέννηση ο όρος χρησιμοποιήθηκε για τον ιδιωτικό χώρο φύλαξης και ανάδειξης διάφορων συλλογών αντικειμένων και έργων τέχνης.
Στα τέλη του 17ου αιώνα συναντάμε τα πρώτα επισκέψιμα κτίρια μουσείων, που στεγάζονται σε πρώην παλάτια και μέγαρα πλουσίων.
Τα μουσεία του 19ου αιώνα αποτελούν μνημειακούς «ναούς» για την τέχνη και είναι νεοκλασικά κτίρια με αυστηρή μορφή και συμμετρική δομή. Το κτίριο με κεντρικό τρούλο και το μακρόστενο κτίριο με γαλαρίες, δηλαδή διαδρόμους, και σκάλες που ανεβάζουν στον όροφο αποτελούν τους δύο βασικούς αρχιτεκτονικούς τύπους.
Τα μουσεία στεγάστηκαν στη συνέχεια στα γεωμετρικά κτίρια του μοντέρνου κινήματος. Τα σημερινά μουσεία με τις ποικίλες δραστηριότητές τους λειτουργούν σε σύγχρονα κτίρια ελεύθερης σύνθεσης, καθώς και σε ιστορικά κτίρια ή βιομηχανικούς χώρους που επαναχρησιμοποιούνται, ενώ υπαίθριοι χώροι αποτελούν «ανοιχτά μουσεία».

Το θέατρο, ως χώρος παιδείας και ψυχαγωγίας για όλους τους πολίτες, ήταν επινόηση των αρχαίων Ελλήνων.
Το αρχαιοελληνικό θέατρο διαμορφώνεται με πρόχειρες κατασκευές σε μια πλαγιά λόφου, ενώ από τα μέσα του 5ου αιώνα π.Χ. ένα τυπικό θέατρο αποτελείται από την ορχήστρα, υπαίθριο κυκλικό χώρο για το χορό, το κοίλο, τον αμφιθεατρικό χώρο όπου κάθονταν οι θεατές, και τη σκηνή, επίμηκες κτίσμα για να αλλάζουν ρούχα οι ηθοποιοί. Σταδιακά προστίθενται το προσκήνιο, στοά με κιονοστοιχία μπροστά από τον τοίχο της σκηνής, και οι πάροδοι, διάδρομοι εισόδου.
Στο ρωμαϊκό θέατρο τα μέρη του αρχαίου θεάτρου ενώνονται σε μια ενιαία υπαίθρια κατασκευή, με ημικυκλική ορχήστρα, κοίλο στηριγμένο σε θολωτές κτιστές υποδομές και σκηνή με μνημειακή πρόσοψη.
Το ρωμαϊκό αμφιθέατρο είναι νέος αρχιτεκτονικός τύπος με ελλειπτικό σχήμα που μοιάζει να προκύπτει από την «ένωση» δύο θεάτρων και στεγάζεται με ένα σύστημα συρόμενων τεντών. Καθώς προορίζεται για θηριομαχίες και μονομαχίες, η σκηνή του θεάτρου καταργείται και οι κερκίδες χωρίζονται από την «ορχήστρα» με ψηλό τοίχο και μεταλλικό πλέγμα.
Το αναγεννησιακό θέατρο συναντάται ως μόνιμο κλειστό θέατρο αλλά και ως ημιυπαίθρια κατασκευή με ρωμαϊκές επιρροές.
Στα νεοκλασικά θέατρα του 19ου αιώνα στην Ελλάδα, που έχουν ως πρότυπα τα εντυπωσιακά ευρωπαϊκά θέατρα του 17ου και 18ου αιώνα, κάτω από την κοινή στέγη αίθουσας και σκηνής τα θεωρεία σταδιακά αντικαθιστώνται από εξώστες, ενώ εντυπωσιακοί χώροι υποδοχής (φουαγιέ) αποτελούν χώρους κοινωνικών συναναστροφών.
Στα κινηματοθέατρα, που εμφανίζονται στα χρόνια του Μεσοπολέμου, εκτός από θεατρικές παραστάσεις γίνονται και προβολές ταινιών. Στα μεταπολεμικά κλειστά θέατρα συναντάμε και νέους πολυμορφικούς τύπους, που προσφέρουν τη δυνατότητα αλλαγής του χώρου των θεατών και της σκηνής, ενώ νέα υπαίθρια θέατρα κατασκευάζονται με σύγχρονα δομικά υλικά.
Οι σύγχρονες θεατρικές σκηνές λειτουργούν σε ιστορικά ή σύγχρονα κτίρια, αλλά και σε χώρους που στέγαζαν παλαιότερα διαφορετικές χρήσεις, συχνά ενταγμένους σε κέντρα πολιτισμού.

Το αρχαιοελληνικό ωδείο είναι ένας στεγασμένος χώρος που φιλοξενεί μουσικές παραστάσεις, αγώνες τραγουδιού, αλλά και φιλοσοφικές συζητήσεις ή συνεδριάσεις. Το ρωμαϊκό ωδείο έχει τη μορφή μικρού στεγασμένου ρωμαϊκού θεάτρου και δεν φιλοξενεί μόνο μουσικές και θεατρικές παραστάσεις αλλά συχνά λειτουργεί και ως βουλευτήριο. Το σύγχρονο ωδείο είναι η μουσική σχολή, που συχνά περιλαμβάνει εκτός από τους χώρους διδασκαλίας και αίθουσες συναυλιών.

Ψ.

Ψηφίδες μνήμης στην πόλη

Το νεκροταφείο (κοιμητήριο ή νεκρόπολη) είναι ο χώρος ταφής των νεκρών.
Στα αρχαιοελληνικά νεκροταφεία, που βρίσκονται έξω από τα τείχη της πόλης, οι ατομικοί τάφοι είναι χτιστοί ή λαξευτοί και συχνά κοσμούνται με κάποιο «σήμα», ένα μεγάλο πήλινο αγγείο, ένα άγαλμα ή μια επιτύμβια στήλη.
Τύμβος ονομάζεται ο ομαδικός τάφος με μορφή τεχνητού λόφου στον οποίο πραγματοποιείται η ταφή των νεκρών μετά από κάποια μάχη.
Οι πρώτοι χριστιανοί θάβουν τους νεκρούς τους στα προϋπάρχοντα νεκροταφεία, ενώ στην περίοδο των διωγμών χρησιμοποιούν εκτός από μεμονωμένους τάφους και κατακόμβες, δηλαδή υπόγεια νεκροταφεία με δαιδαλώδεις διαδρόμους.
Τα χριστιανικά κοιμητήρια, που αρχικά τοποθετούνται έξω από τα τείχη αλλά αργότερα τοποθετούνται στα όρια της πόλης, αναπτύσσονται γύρω από μαρτύρια ή βασιλικές με τους τάφους να είναι οργανωμένοι σε συστάδες.

Ταφικό μνημείο λέγεται το κτίσμα ή στήλη που τοποθετείται πάνω από το χώρο ταφής ή ο ίδιος ο τάφος, όταν έχει ιδιαίτερη αρχιτεκτονική μορφή ή/και γλυπτή διακόσμηση.
Ο μυκηναϊκός θολωτός τάφος βρίσκεται μέσα σε λόφο. Αποτελείται από έναν ταφικό θάλαμο (τη θόλο), χτισμένο με το εκφορικό σύστημα, στον οποίο οδηγεί ένας διάδρομος (ο δρόμος).
Ο μυκηναϊκός θαλαμοειδής τάφος αποτελείται επίσης από θάλαμο και δρόμο, όπως και ο θολωτός. Δεν είναι όμως κτιστός, αλλά έχει λαξευτεί μέσα στο λόφο.
Ο μακεδονικός τάφος είναι ένας υπόγειος θάλαμος με όψη που θυμίζει αρχαίο ναό. Στεγάζεται με καμάρα και από πάνω καλύπτεται με χώμα.

Επιτύμβια στήλη λέγεται η λίθινη πλάκα που τοποθετούσαν πάνω από τους αρχαιοελληνικούς τάφους και στην οποία χαράζουν το όνομα του νεκρού. Στήλες συναντάμε από την αρχαϊκή περίοδο, ενώ σταδιακά αποκτούν φροντισμένη ανάγλυφη διακόσμηση.

Ηρώο λέγεται το ταφικό μνημείο της ελληνιστικής περιόδου με μορφή ναού, όπου ο νεκρός λατρεύεται ως ήρωας. Σήμερα τα ηρώα αποτελούν τιμητικά μνημεία.

Το μαυσωλείο είναι ταφικό μνημείο με εντυπωσιακή μορφή. Υψώνεται συνήθως πάνω σε ψηλό βάθρο και θυμίζει αρχαίο ναό. Εμφανίζεται στην ελληνιστική και ρωμαϊκή περίοδο και ανήκει σε κάποιο σπουδαίο νεκρό.

Το μαρτύριο είναι κτίσμα πάνω από τον τάφο ενός χριστιανού μάρτυρα.

Το αρκοσόλιο είναι εσοχή σε τοίχο ναού, παρεκκλησίου ή κατακόμβης για τον τάφο ή σαρκοφάγο σημαντικού προσώπου. Τα διακοσμημένα με τοιχογραφίες αρκοσόλια αποτελούσαν τους μνημειακούς τάφους της εποχής του Βυζαντίου.

Ο τουρμπές που συναντάμε κατά κανόνα δίπλα σε τζαμιά, είναι οθωμανικό ταφικό κτίσμα για κάποιο μέλος της άρχουσας τάξης.

Τα τιμητικά μνημεία είναι κτιριακές κατασκευές ή γλυπτικές συνθέσεις που αποδίδουν τιμή σε κάποιο πρόσωπο.
Τα αρχαία χορηγικά μνημεία είναι συνήθως μεγάλου μεγέθους περίτεχνες βάσεις για τα μεταλλικά τρίποδα που έπαιρναν ως έπαθλο οι χορηγοί των βραβευμένων παραστάσεων που συμμετείχαν στους αγώνες δράματος. Κάποτε έχουν τη μορφή μικρού ναού.
Η αψίδα θριάμβου είναι μνημειακό κτίσμα της ρωμαϊκής αρχιτεκτονικής που τοποθετείται σε κεντρικό σημείο της πόλης προς τιμήν κάποιου αυτοκράτορα, άλλου σημαντικού προσώπου ή σε ανάμνηση κάποιου γεγονότος. Μία τυπική αψίδα θριάμβου χαρακτηρίζεται από ένα μεγάλο τόξο με ιδιαίτερη γλυπτική διακόσμηση.
Μνημεία πεσόντων κατασκευάζονται για την απόδοση τιμής σε αυτούς που χάνουν τη ζωή τους στο πεδίο της μάχης και αποτελούν γλυπτικές συνθέσεις που τοποθετούνται σε κομβικά σημεία των πόλεων.

Ω.

Ως εδώ και μη παρέκει… Ας τα πάρουμε όμως από την αρχή!

Α

Άβατο (ασκληπιείο)-βλ. εγκοιμητήριο................. Φ
Αγορά, αρχαία ................................................... Ρ
Αγορά, βυζαντινή............................................... Ρ
Αγορά, οθωμανική-βλ. μπεζεστένι...................... Ρ
Αγορά, ρωμαϊκή (forum).................................... Ρ
Αγορά, σύγχρονη .............................................. Ρ
Αέτωμα ............................................................... I
Αίθριο-βλ. εσωτερική αυλή ................................ Λ
Αίθριο, βασιλικής............................................... Ξ
Αίθριο, στεγασμένο ........................................... Λ
Ακάλυπτος χώρος .............................................. Λ
Ακρόπολη.......................................................... Γ
Aκροκέραμο ....................................................... I
Ακρωτήριο (στέγης) ............................................ I
Άμβωνας............................................................ Ξ
Αμφιθέατρο, ρωμαϊκό
Αμφιπρόστυλος ναός ......................................... Ξ
Αναγέννησιακή αρχιτεκτονική............................. Ν
Ανάκτορο.......................................................... Ο
Ανάκτορο, Αναγεννησιακό................................ Ο
Ανάκτορο, βυζαντινό ........................................ Ο
Ανάκτορο, ελληνιστικό ..................................... Ο
Ανάκτωρο, μινωϊκό........................................... Ο
Ανάκτορο, μυκηναϊκό........................................ Ο
Ανάκτορο, ρωμαϊκό........................................... Ο
Ανάκτορο,19ου αιώνα...................................... Ο
Αναλογίες .......................................................... Μ
Ανεμόμυλος ....................................................... Τ
Ανελκυστήρας/ασανσέρ ..................................... Λ
Αντηρίδα ........................................................... Η
Ανώνυμη αρχιτεκτονική...................................... Ν
Αξονομετρικό (σχέδιο) ..................................... Β
Αποκατάσταση μνημείων .................................. Α
Αργολιθοδομή ................................................. Θ
Αρ νουβό (Art nouveau) .................................... Ν
Αρ ντεκό (Art Deco) ......................................... Ν
Αρχαίοελληνική αρχιτεκτονική ........................... Ν
Αρχιτεκτονική .................................................... Α
Αρχιτεκτονική κληρονομιά ................................. Α
Αρχιτεκτονική μεσοπολέμου .............................. Ν
Αρχιτεκτονική προεξοχή .................................... Λ
Αρχιτεκτονική του 21ου αιώνα .......................... Ν
Αρχοντικό ......................................................... Π
Ασανσέρ-βλ. Ανελκυστήρας ............................... Λ
Ασκληπιείο ........................................................ Φ
Αστική ανάπλαση ............................................... Δ
Άστυ .................................................................. Γ
«Αττικό σύστημα» (δόμησης) ............................. Δ
Αυλή, εσωτερική--βλ. αίθριο .............................. Λ
Αψίδα, θριάμβου................................................ Ψ
Αψίδα, ιερού--βλ. κόγχη..................................... Λ

Β

Βαλανείο-βλ. λουτρά (δημόσια), αρχαία ............ Χ
Βαπτιστήριο ...................................................... Ξ
Βασιλική-βλ. ναός, βυζαντινός ........................... Ξ
Βασιλική, ρωμαϊκή ............................................ Ο
Βασιλική με τρούλο-βλ. ναός, βυζαντινός ......... Ξ
Βιβλιοθήκη ........................................................ Σ
Βίλλα (Villa)-βλ. επαυλη, ρωμαϊκή
Βιοκλιματική αρχιτεκτονική................................. Μ
Βιομηχανική αρχιτεκτονική ................................. Τ
Βιομηχανικές εγκαταστάσεις/ εργοστάσια ........... Τ
Βιοτεχνικές εγκαταστάσεις.................................. Τ
Βουλευτήριο Βουλή........................................... Ο
Βυζαντινή αρχιτεκτονική .................................... Ν
Βωμός ............................................................... Ξ

Γ

Γαλαρίες, «ευρωπαϊκές» ..................................... Ρ
Γηροκομείο-βλ. Ίδρυμα, κοινωφελές .................. Φ
Γείσο .................................................................. I
Γεωμετρικές χαράξεις ........................................ Μ
Γοτθική αρχιτεκτονική ........................................ Ν
Γυμνάσιο, αρχαίο...........

Δ

Δάπεδο.............................................................. Κ
Δεξαμενή/Κινστέρνα........................................... E
Δημαρχείο ........................................................ Ο
Δημόσιος χώρος (ανοιχτός) .............................. E
Διαβατικό .......................................................... Λ
Διατείχισμα ........................................................ Γ
Δικαστήριο ....................................................... Ο
Δίκτυα (πόλης)-βλ. Υποδομές............................. Ε
Διπλός εν παραστάσι ναός ................................. Ξ
Δίπτερος ναός.................................................... Ξ
Δοκός/δοκάρι .................................................... Η
«Δοκός επί στύλων» .......................................... Η
Δρόμος ............................................................ E
Δώμα / Στέγη, επίπεδη ........................................ I
Δώμα, φυτεμένο.................................................. I
Δωρικός ρυθμός ............................................... Ν

Ε

Εγκοιμητήριοάβατο (ασκληπιείο)........................ Φ
Έκθεση, Διεθνής ................................................ Ρ
«Εμπορικό χωριό» ............................................. Ρ
Εκκλησία-βλ. ναός, βυζαντινός ........................... Ξ
Εκκλησιαστήριο ................................................ Ο
Εκλεκτικισμός..................................................... Ν
Εκφορικό σύστημα.............................................. I
Ελαιοτριβείο....................................................... Τ
Εμβάτης.............................................................. Μ
Ενισχυτική ζώνη της τοιχοποιίας ...................... Θ
Εν παραστάσι ναός ............................................ Ξ
Εξώστης-βλ. Μπαλκόνι....................................... Λ
Επάλξεις............................................................. E
Eπαύλη, εξοχική ................................................. Π
Επαύλη, ρωμαϊκή (villa) ...................................... Π
Επένδυση τοίχου .............................................. Θ
«Επίσημη» αρχιτεκτονική.................................... Ν
Επιστύλιο ........................................................... Η
Επιτύμβια στήλη.................................................. Ψ
Επίχρισμα-βλ. σοβάς ......................................... Θ
Εργοστάσια-βλ. Βιομηχανικές εγκαταστάσεις ..... Τ
Εργαστήριο, κεραμεικό....................................... Τ
Έρκερ (Erker )..................................................... Λ

Ζ

Ζεματίστρα-βλ. Καταχύστρα ............................... Γ
Ζευκτό ................................................................ I

Η

Ηλιακός ............................................................. Λ
Ημιυπαίθριος χώρος .......................................... Λ
Ηρώο ................................................................ Ψ

Θ

Θέατρο
Θέατρο, αναγεννησιακό
Θέατρο, αρχαίο
Θέατρο, ρωμαϊκό
Θέατρο 19ου αιώνα
Θέατρο, 21ου αιώνα θεατρικές σκηνές, σύχγρονες
Θεάτρο, υπαίθριο
Θεμέλια ............................................................. Η
Θέρμες
Θερμομόνωση .................................................. Μ
Θόλος (ο) ......................................................... I
Θόλος (η) ......................................................... Ξ
Θριγκός ............................................................ Η

Ι

Ίδρυμα, κοινωφελές ........................................... Φ
Ιερό .................................................................. Ξ
Ιμαρέτ ............................................................... Φ
Ιπποδάμειο σύστημα ........................................ Δ
Ιππόδρομος, αρχαιοελληνικός ........................... Χ
Ιππόδρομος, ρωμαϊκός ..................................... Χ
Ισλαμικη αρχιτεκτονικη εκκρεμεί ο ορισμός........ Ξ
Ισόδομο σύστημα τοιχοποιίας .......................... Θ
Ιστορικό κέντρο ............................................... Δ
Ιωνικός ρυθμός ................................................ Ν
Ιεροδιδασκαλείο, ισλαμικό βλ, μεντρεσες .......... Π

Κ

Κάγκελο-βλ. Κιγκλίδωμα .................................... Λ
Καμπαναριό -βλ. Κωδωνοστάσιο ....................... Ξ
Καλυπτήρας-βλ. κεραμίδι ..................................... I
Κάνναβος ........................................................... Μ
Κανόνες, δόμησης ............................................. Z
Κανόνες, σχεδιαστικοί ....................................... Μ
Καμάρα ............................................................... I
Καραβάν σεράι ................................................... Υ
Κατακόμβη ......................................................... Ψ
Καταχύστρα -βλ. ζεματίστρα .............................. Γ
Κατοικία, αρχαία ελληνική................................... Π
Κατοικία, ελληνιστική.......................................... Π
Κατοικία, ρωμαϊκή............................................... Π
Κατοικία, βυζαντινή ............................................ Π
Κατοικία, ελληνική παραδοσιακή ........................ Π
Κατοικία, σύγχρονη ........................................... Π
Κάτοψη (σχέδιο) ................................................ Β
Κεραμίδι ............................................................. I
Κιβωτός (συναγωγή) .......................................... Ξ
Κιγκλίδωμα -βλ. κάγκελο ................................... Λ
Κιλλίβαντας -βλ. Φουρούσι ................................ Λ
Κινηματοθέατρο μεσοπολέμου .......................... Χ
Κινστέρνα-βλ. Δεξαμενή .................................... Ε
Κίονας ............................................................... Η
Κιονόκρανο ....................................................... Η
Κιονοστοιχία ..................................................... Η
Κλίμακα (σχέδιου) ............................................. Β
Κλίμακα-βλ. σκάλα ............................................. Λ
Κλίτος ................................................................ Ξ
Κόγχη ................................................................ Λ
Κολόνα-βλ. Στύλος
Κονίαμα ............................................................ Θ
Κονίαμα, συνδετικό .......................................... Θ
Κονίαμα, υδραυλικό .......................................... Θ
Κορινθιακός ρυθμός .......................................... Ν
Κοσμήτης ............................................................ I
Κουρασάνι-βλ. κονίαμα, υδραυλικό................... Θ
Κοιμητήριο......................................................... Ψ
Κονάκι ............................................................... Π
Kρήνη ................................................................ E
«Κρυμμένη πλίνθος», τεχνική ............................ Θ
Κυρίως ναός ...................................................... Ξ
Κωδωνοστάσιο-βλ. καμπαναριό......................... Ξ

Λ

Λαξευτή τοιχοποιία .......................................... Θ
λαϊκό σπίτι ........................................................ Π
Λιθοδομή ........................................................ Θ
Λουτρά, δημόσια ............................................... Χ
λουτρό, βυζαντινό ............................................. Χ
λουτρό, ρωμαϊκό ............................................... Χ
λουτρο, οθωμανικό -βλ. χαμάμ ......................... Χ

Μ

Μακέτα-βλ. πρόπλασμα ...................................... Β
Μαρμαροθέτημα ................................................ Κ
Μαρτύριο........................................................... Ψ
Μαυσωλείο........................................................ Ψ
Μέγαρο, αστικό.................................................. Π
Μέγαρο (μυκηναϊκό ανάκτορο) ......................... Ο
Μεντρεσές ......................................................... Σ
Μεσαιωνική αρχιτεκτονική ................................. Ν
Μεσοπολεμική αρχιτεκτονική-βλ. Αρχιτεκτονική του Μεσοπολέμου .............................. Ν
Μεταμοντέρνα αρχιτεκτονική ............................. Ν
Μιναρές (τζαμί) .................................................. Ξ
Μιχράμπ (τζαμί) ................................................. Ξ
Μινμπάρ (τζαμί) ................................................. Ξ
Μνημείο, αρχιτεκτονικό ..................................... Α
Μνημείο, ταφικό ................................................ Ψ
Μνημείο, τιμητικό .............................................. Ψ
Μνημείο, χορηγικό ............................................ Ψ
Μνημείο, πεσόντων ........................................... Ψ
Μοναστήρι/Μονή ............................................... Ξ
Μοντέρνο κίνημα ............................................... Ν
Μουσείο ............................................................ Χ
Μπαγδατί .......................................................... Θ
Μπαλκόνι-βλ. Εξώστης
Μπαρόκ αρχιτεκτονική ....................................... Ν
Μπεζεστένι-βλ. αγορά, οθωμανική ..................... Ρ
Μπετόν-βλ. Σκυρόδεμα οπλισμένο...................... I
Μύλος ............................................................... Τ
Μωσαϊκό (δάπεδο) ............................................ Κ

Ν

Νάρθηκας .......................................................... Ξ
Ναός, αρχαίος ................................................... Ξ
Ναός αρχαίος: Αμφιπρόστυλος ναός ................. Ξ
Ναός αρχαίος: διπλός εν παραστάσι .................. Ξ
Ναός αρχαίος: Δίπτερος ναός ............................ Ξ
Ναός, αρχαίος: εν παραστάσι ............................ Ξ
Ναός αρχαίος: Περίπτερος ναός ........................ Ξ
Ναός αρχαίος: Πρόστυλος ................................ Ξ
Ναός, Βυζαντινός /Εκκλησία .............................. Ξ
Ναός, βυζαντινός: βασιλική................................ Ξ
Ναός, βυζαντινός: βασιλική με τρούλο ............... Ξ
Ναός, βυζαντινός: Σταυροειδής εγγεγραμμένος
ναός με τρούλο ....................................... Ξ
Ναός, βυζαντινός: οκταγωνικός ......................... Ξ
Ναός, ρωμαϊκός................................................. Ξ
Νεοκλασικισμός-βλ. νεοκλασική αρχιτεκτονική ..... Ν
Νεκροταφείο ..................................................... Ψ
Νερόμυλος ........................................................ Τ
Νοσοκομείο ...................................................... Φ

Ξ

«Ξενία» ............................................................. Υ
Ξενοδοχείο ....................................................... Υ
Ξενώνας Υ ......................................................... Φ
Ξερολιθιά ......................................................... Θ
Ξυλοδεσιά ........................................................ Θ
Ξυλότυπος .............................. Η(τόξο) , Ι(θόλος)

Ο

Οντάς(αρχοντικό) .............................................. Π
Οθωμανική αρχιτεκτονική .................................. Ν
Οκταγωνικός βυζαντινός ναός ........................... Ξ
Οικοδομικό σύστημα......................................... Z
Οικοδομικό τετράγωνο (Ο.Τ.) .......................... Z
Οπισθόδομος ................................................... Ξ
Οπτόπλινθος-βλ. τούβλο .................................. Θ
Οπτοπλινθοδομή ............................................. Θ
Ορθομαρμάρωση ............................................. Θ
Οροφή-βλ. ταβάνι .............................................. I
Ορφανοτροφείο-βλ. ιδρυμα, κοινωφελές .......... Φ
Ορχήστρα (θέατρο)............................................ Χ
Οχύρωση πόλης ................................................ Γ
Όψη (σχέδιο) .................................................... Β

Π

Παλάτι-βλ. ανάκτορο
Παλαίστρα ......................................................... Χ
Πανδοχείο......................................................... Υ
Πανεπιστήμιο .................................................... Σ
Πανεπιστημιούπολη ........................................... Σ
«Πανταχόθεν ελεύθερο» οικοδομικό σύστημα ..... Z
Παραστάδα ....................................................... Η
Παραδοσιακή αρχιτεκτονική .............................. Ν
Πάρκο ............................................................... E
Πεζόδρομος ...................................................... E
Περίδρομος (τείχους) ........................................ Γ
Περίκεντρο κτίριο .............................................. Ξ
Περιστύλιο/περίστωο ........................................ Λ
Περίπτερος ναός-βλ. ναός, αρχαίος ................... Ξ
Πεσσός ............................................................. Η
Πιλοτή (Pilotis) .................................................. Λ
Πλατεία.............................................................. E
Πλινθοδομή ..................................................... Θ
Πλινθοπερίκλειστο σύστημα τοιχοποιίας .......... Θ
Πλίνθος ............................................................ Θ
Πλίθρα-βλ. Ωμόπλινθος ................................... Θ
Πολεοδομία ...................................................... Α
Πολεοδομικό σύστημα ...................................... Δ
Πόλη ................................................................. Γ
Πόλη, Μπαρόκ .................................................. Δ
Πόλη, νεοκλασική ............................................. Δ
Πόληκάστρο ...................................................... Γ
Πόλη, ρωμαϊκή .................................................. Δ
Πόλη, με βάση σχέδιο ....................................... Δ
Πόλη, «φυσικής ανάπτυξης» .............................. Δ
Πολυγωνικό σύστημα τοιχοποιίας .................... Θ
Πολυκατοικία, αστική......................................... Π
ποσοστό κάλυψης.............................................. Z
Προάστιο .......................................................... Δ
Προμαχώνας ..................................................... Γ
Πρόναος ........................................................... Ξ
Προοπτικό σχέδιο ............................................. Β
Πρόπλασμα-βλ. Μακέτα ..................................... Β
Πρόπυλο ........................................................... Λ
Προσκήνιο (θέατρο) .......................................... Χ
Πρόστυλος ναός ............................................... Ξ
Προτείχισμα ...................................................... Γ
Πρυτανείο ........................................................ Ο
Πτερο, πτέρωμα ................................................. Ξ
Πτωχοκομείο-βλ.ιδρύμα, κοινωφελές ................ Φ
Πύλη ................................................................. Γ
Πύργος .............................................................. Γ
Πύργος, κατοικία ............................................... Π

Ρ

Ράμπα ................................................................ Λ
Ρυμοτομικό σχέδιο ............................................Z
Ρυθμός , αρχιτεκτονικός, τεχνοτροπία, στυλ .......... Ν
Ρωμαϊκή αρχιτεκτονική ....................................... Ν
Ρωμανική αρχιτεκτονική ..................................... Ν

Σ

Σαχνισί .............................................................. Λ
Σενάζ ................................................................ Θ
Σίμη .................................................................... I
Σκηνή (θέατρο) .................................................. Χ
Σκυρόδεμα ........................................................ Η
Σκυρόδεμα, οπλισμένο-βλ. μπετόν..................... Η
Σοβάς-βλ. Επίχρισμα ......................................... Θ
Σπίτι-βλ. κατοικία ............................................... Π
Spolia ............................................................... Θ
Στάδιο, αρχαιοελληνικό ..................................... Χ
Στάδιο, ρωμαϊκό ................................................ Χ
Στάδιο, σύγχρονο.............................................. Χ
Σταυροειδής εγγεγραμμένος ναός με τρούλο ..... Ξ
Σταυροθόλιο ...................................................... I
Στέγη .................................................................. I
Στέγη, δίριχτη ..................................................... I
Στέγη, επίπεδη (δώμα, ταράτσα) ......................... I
Στέγη, επικλινής .................................................. I
Στέγη, «καθιστή» ................................................ I
Στέγη, τετράριχτη ................................................ I
Στηθαίο ............................................................. Λ
Στοά .................................................................. Λ
Στρωτήρας-βλ. κεραμίδι ...................................... I
Στυλ-βλ. Αρχιτεκτονικός ρυθμός ........................ Ν
Στύλος (υποστύλωμα, κολόνα)........................... Η
«Συνεχές» οικοδομικό σύστημα......................... Ζ
Συναγωγή .......................................................... Ξ
Σύνθεση, αρχιτεκτονική ..................................... Μ
Συντελεστής δόμησης ........................................ Z
Σχέδιο, αρχιτεκτονικό ....................................... Β
Σηκός ................................................................ Ξ
Σχολείο σχολικό κτίριο ..................................... Σ
Σχολή, φιλοσοφική............................................ Σ

Τ

Ταβάνι-βλ. Οροφή ............................................. I
Ταράτσα-βλ. Στέγη, επίπεδη ................................ I
Τάφος, μακεδονικός .......................................... Ψ
Τάφος, μυκηναϊκός ............................................ Ψ
Τάφρος.............................................................. Γ
Τείχος ............................................................... Γ
Τεκές ................................................................. Ξ
Τέμενος, μουσουλμανικό-βλ. τζαμί
Τελεστήριο ........................................................ Ξ
Τελωνείο ........................................................... Υ
Τεχνοτροπία-βλ. Αρχιτεκτονικός ρυθμός............ Ν
Τζαμί τέμενος, οθωμανικό ................................. Ξ
Tοιχοποιία ή τοιχοδομία .................................. Θ
Τομή (σχέδιο) .................................................... Β
Τόξο.................................................................. Η
Τοξοστοιχία ...................................................... Η
Τούβλο-βλ. Οπτόπλινθος ................................. Θ
Τουρμπές ........................................................... Ψ
Τράπεζα ............................................................. Υ
Τρούλος ............................................................. I
Τρικλίνιο............................................................ Π
Τσατμάς ............................................................ Θ
Τύμβος .............................................................. Ψ

Υ

Υαλοπέτασμα .................................................... Θ
Υγρομόνωση ..................................................... Μ
Υδραγωγείο ...................................................... E
Υδρορρόη .......................................................... I
Υπόκαυστα-βλ. λουτρά,δημόσια......................... Χ
Υπερώο ............................................................. Ξ
Υποδομές, δίκτυα (της πόλης) ............................ E
Υποστύλωμα-βλ. Στύλος .................................... Η

Φ

Φάτνωμα ............................................................ I
Φέρων οργανισμός (κτιρίου) ............................. Η
Φέρων οργανισμός
από οπλισμένο σκυρόδεμα ............................... Η
Φέρων οργανισμός, μεταλλικός ......................... Η
Φέρων οργανισμός με τόξα ............................... Η
Φέρων οργανισμός, ξύλινος .............................. Η
Φιάλη ................................................................ Ξ
Φιλοσοφική σχολή............................................ Σ
Φουρούσι-βλ.κιλλίβαντας .................................. Λ
Forum-βλ. Αγορά, Ρωμαϊκή................................ Ρ

Χ

Xαγιάτι............................................................... Λ
Χαμάμ (λουτρό), οθωμανικό .............................. Χ
Χάνι ................................................................... Υ
Χρυσή Τομή....................................................... Μ

Ψ

Ψευδοϊσόδομο σύστημα τοιχοποιίας................ Θ
Ψευδοροφή ....................................................... I
Ψηφιδωτό..................................................... Θ, Κ

Ω

Ωδείο ................................................................ Χ
Ωδείο, αρχαίο ................................................... Χ
Ωδείο, ρωμαϊκό ................................................ Χ
Ωμόπλινθος-βλ. πλίθρα .................................... Θ

Βιβλιογραφία και δικτυογραφία

Αγγελίδη Χ. Γ., «Καταγώνια, νοσοκομεία, ξενώνες. Η διαδρομή της περίθαλψης στο Βυζάντιο», Αρχαιολογία
και Τέχνες 103 (2007), 14 – 19.

Αδαμάκης Κώστας, Τα βιομηχανικά κτίρια του Βόλου. Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς, 2009

Αλμπάνη Ευγενία. Ώρες Βυζαντιου

Albani, Chalkia, Heaven and Earth

Ακτσελή Δ., Ματιές στη ρωμαϊκή αρχαιότητα των αυτοκρατορικών χρόνων, από ρωμαϊκή Θεσσαλονίκη,
Θεσσαλονίκη 2003.

Ανδρεαδάκη Ε., Βιοκλιματικός σχεδιασμός-Περιβάλλον και βιωσιμότητα, Θεσσαλονίκη 2006.

Βαλαβάνης Π., Φωκά Ι. Ανακαλύπτω την αρχαία Ελλάδα- Αρχιτεκτονική και πολεοδομία, Αθήνα 1992.

Βελένη-Αδάμ Π., Θεσσαλονίκη νεράιδα, βασίλισσα, γοργόνα, Θεσσαλονίκη 2001.

Βελένης Γ., Τα τείχη της Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1998.

Βλαχόπουλος Α. Γ. (Επιμ.), Αρχαία Αθήνα και Αττική. Ιστορική Τοπογραφία του Άστεως και της Χώρας, Αθήνα 2010.

Βλίζος Στ. (Επιμ.), Η Αθήνα κατά τη Ρωμαϊκή Εποχή. Πρόσφατες Ανακαλύψεις, Νέες Έρευνες, Αθήνα 2008.

Βrooks S. Βyzantium_faith+power (1261-1557)- σελ.96 για αρκοσόλιο

Busch S., Noller U., Das Stadt-Buch: Hier lebt das Wissen der Welt, εκδόσεις Bloosbury

Camp J. M., H Αρχαία Αγορά της Αθήνας. Οι Ανασκαφές στην Καρδιά της Πόλης (μτφρ. Κλεώπα M.), Αθήνα 2005.

Γιαννίτσαρης Γ., Η παραδοσιακή αρχιτεκτονική της Ευρυτανίας (αδημ. διδακτ. διατρ.) Ε.Μ.Π., Αθήνα 2000.

Γκαλά-Γεωργιλά Ε. (Επιμ.), Η πλατεία Ελευθερίας στη Θεσσαλονίκη. Ο χώρος, οι άνθρωποι, η ιστορία, Θεσσαλονίκη 2008.

Γκιολές Ν., Παλαιοχριστιανική Τέχνη. Ναοδομία (π. 200-600), Αθήνα 1994.

Ζαφειροπούλου Ντ. (Επιμ.), Κάστρων περίπλους – Castrorum circumnavigatio, Αθήνα, 2008.

Ζήβας Δ., Αρχιτεκτονικός οδηγός Αθηνών, Πολιτιστικο ίδρυμα Πειραιώς 2012

Καλαμαρά Π., Μέξια Α. (Επιμ.), Η Πολιτεία του Μυστρά. Ώρες Βυζαντίου. Έργα και Ημέρες στο Βυζάντιο, Αθήνα, 2001.

Κανετάκη Ε. Ι., Οθωμανικά λουτρά στον ελλαδικό χώρο, Αθήνα 2004.

Καραδήμου-Γερόλυμπου Α., Η ανοικοδόμηση της Θεσσαλονίκης μετά την πυρκαγιά του 1917, Θεσσαλονίκη 1995 (β΄ έκδ.).

Καραδήμου-Γερόλυμπου Α., Μεταξύ Ανατολής και Δύσης. Θεσσαλονίκη και βορειοελλαδίτικες πόλεις στο τέλος του 19ου αιώνα, Θεσσαλονίκη 2004.

Κατσαρός Β., Φάρμακα και θαύματα Γιατροί, νοσηλευτές και άγιοι, γιάτραινες και ακτουάριοι, Αθήνα 2008.

Κραουτχαιμερ. Παλαιοχριστιανική και Βυζαντινή Αρχιτεκτονική

Κωνσταντινίδης Ά., Τα παλιά αθηναϊκά σπίτια, Ηράκλειο 2011.

Κωνσταντινίδης Ά., Για την αρχιτεκτονική 1940-1982, Ηράκλειο 2011.

Λάββας Γ. Π. Επίτομη ιστορία της αρχιτεκτονικής – με έμφαση στον 19ο και 20ο αιώνα, Θεσσαλονίκη 2008.

Λαγόπουλος Α. - Φ. (Επιμ.), Ιστορία της ελληνικής πόλης, Αθήνα 2010.

Μαντάς Κ., «Η μεταμόρφωση της κλασικής πόλης στην Ελλάδα κατά τη Ρωμαϊκή εποχή», στο Λαγόπουλος Α. - Φ. (Επιμ.), Ιστορία της ελληνικής πόλης, Αθήνα 2010, σ. χχ-χχ

Μilo F., Η ιστορία της αρχιτεκτονικής. Στα μονοπάτια της τέχνης (μτφρ. Κοιτίδη Β.), Αθήνα 2000.

Μπίρης Κ. Η., Αι Αθήναι. Από του 19ου εις τον 20ό αιώνα, Αθήνα 2005.

Μπίρης Μ. Γ., Αθηναϊκή Αρχιτεκτονική, 1875-1925, Αθήνα 2003.

Μπούρας Χ. et al. (Επιμ.), Αθήναι. Από την Κλασική Εποχή έως Σήμερα (5ος αι.π.Χ. – 2000 μ.Χ.), Αθήνα 2000.

Μπούρας Χ. Θ., Μαθήματα Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής, Πρώτος τόμος, Αθήνα 1999.

Μπούρας Χ. Θ., Ιστορία Αρχιτεκτονικής. Δεύτερος τόμος. Αρχιτεκτονική στο Βυζάντιο, το Ισλάμ και την Δυτική
Ευρώπη κατά τον μεσαίωνα, Αθήνα 2001 (γ΄ εκδ.).

Μπούρας Χ., Βυζαντινή Αθήνα. 10ος – 12ος αι., Αθήνα 2010.

Mπούρας, Χ., Τρόποι εργασίας των βυζαντινών αρχιτεκτόνων και αρχιμαστόρων. Μνήμη Μανόλη Χατζηδάκη, Αθήνα 2010.

Μπούρας Χ., Φιλιππίδης Δ. (Επιμ.), Αρχιτεκτονική, Αθήνα 2013.

Μπρουσκάρη Ε. (Επιμ.),, Η Οθωμανική αρχιτεκτονική στην Ελλάδα, Αθήνα 2008.

Μüller-Wiener W., H αρχιτεκτονική στην αρχαία Ελλάδα, Θεσσαλονίκη 1995

Ορλάνδος τα παλάτια και τα σπίτια του Μυστρά

Ορλάνδος Α. Κ., Η ξυλόστεγος παλαιοχριστιανική βασιλική της μεσογειακής λεκάνης, Αθήναι 1994 (β΄εκδ.).

Παπαγεωργίου-Βενετάς Α., Ο Αθηναϊκός Περίπατος και το Ιστορικό Τοπίο των Αθηνών, Αθήνα 2010 (β΄ έκδ.)

Παπαϊωάννου Κ. Σπ. Το ελληνικό παραδοσιακό σπίτι, Αθήνα 2003.

Risebero Β., Ιστορία της δυτικής αρχιτεκτονικής, Αθήνα 1982.

Ροδή Α. Π., Τουρνικιώτης Π., Do.co.mo.mo: Εκδοχές του μοντέρνου στην Αθήνα του μεσοπολέμου, Αθήνα 2010.

Παφίλη Ε., «Χώμα, ξύλο, πέτρα. Τα υλικά δομείς και τα εργαλεία κατεργασίας τους στην αρχαιότητα», στο Καλαμαρά Π., Αϊδόνη (Επιμ.), Οικείες ιστορίες. Διαχρονικές αφηγήσεις οικιστικής αρχιτεκτονικής και
οικογενειακού βίου, Αθήνα 2008, σ. 36 – 39.

Pevsner N. Α History of building types, Princeton 1979.

Pollio M., «Περί αρχιτεκτονικής» του Βιτρούβιου (μτφρ. Λέφας Π.), τ. Α – Β, Αθήνα 2000.

Σαρηγιάννης Γ., Η αρχαία πόλη, Κύκλος Μαθημάτων Ιστορία και Θεωρία Ι και ΙΙ, Αθήνα 2011.

Σίνος Σ., Θεωρία και πράξη στην προ-μοντέρνα αρχιτεκτονική, Αθήνα 2012.

Σίνος Στ., Καζάκου Μ, Μαρίνου Γ. (Επιμ.), Τα μνημεία του Μυστρά. Το έργο της επιτροπής αναστήλωσης μνημείων Μυστρά, Αθήνα 2009.

Sarti S. (Επιμ.), Ελληνική και ρωμαϊκή Τέχνη (μτφρ. Moise L., Α. Πανταζής), Αθήνα 2010.

Spawforth T., Αρχαίοι ελληνικοί ναοί (μτφρ. Μ. Μαχαίρα), Αθήνα 2006.

Τραυλός Ι. Ν., Πολεοδομική εξέλιξις των Αθηνών. Από των προϊστορικών χρόνων μέχρι των αρχών του 19ου αιώνος, Αθήνα 2005 (γ΄ έκδ.).

Τραυλός Ι., Κόκκου Α., Ερμούπολη: Η δημιουργία μιας νέας πόλης στη Σύρο στις αρχές του 19ου αιώνα, Αθήνα
1980.

Τρυποσκούφη Α., Τσίτουρη Α. (Επιμ.), Ενετοί και Ιωαννίτες ιππότες. Δίκτυα οχυρωματικής αρχιτεκτονικής.

Πειραματική ενέργεια Archi-Med, Αθήνα 2001. Ćurčić S., Χατζητρύφωνος Ευ. (Επιμ.), Κοσμική μεσαιωνική Αρχιτεκτονική στα Βαλκάνια 1300-1500 και η διατήρηση της, Θεσσαλονίκη 1997.

Ćurčić S., Architecture in the Balkans. From Diocletian to Süleyman the Magnificent, c. 300-1550, New Haven, CT 2010

Fields N.. 2011 Εφη Μαρκοζάνε (μεταφρ.). Οι οχυρώσεις στην Αρχαία Ελλάδα. 500-300 π.Χ. O Πελοποννησιακός πόλεμος, V. Osprey publishing. Ελληνική έκδοση Tέσσερα Πι Α.Ε. ειδικές εκδόσεις, www.warhistory.gr

Φιλιππίδης Δ., Νεοελληνική αρχιτεκτονική, Αθήνα 1984.

Φεσσά-Εμμανουήλ Ε., Η αρχιτεκτονική του νεοελληνικού θεάτρου: 1720 – 1940, Αθήνα 1994.

Φεσσά-Εμμανουήλ Ε., Μαρμαράς Ε. Β., 12 Έλληνες αρχιτέκτονες του μεσοπολέμου, Ηράκλειο 2005.

Χατζητρύφωνος Ευ., Το περίστωο στην υστεροβυζαντινή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική. Σχεδιασμός – λειτουργία,
Θεσσαλονίκη 2004.

Hesberg H. von, Ρωμαϊκή αρχιτεκτονική, Θεσσαλονίκη 2009.

Χιωτίνης Ν., Εισαγωγή στην ιστορική σημαντική της αρχιτεκτονικής πράξης, Αθήνα 2011.

Hoepfner W., Iστορία της κατοικίας, 5000 π.Χ. – 500 μ.Χ. (μτφρ. Τσαγκαράκης Η.), Θεσσαλονίκη 2005

Χριστοπούλου Β., Αρχαία Αγορά της Αθήνας – Άρειος Πάγος, Αθήνα, 2011

Watkin D., Ιστορία της δυτικής αρχιτεκτονικής (μτφρ. Κουρεμένος Κ.), Αθήνα 2005.

Walter Kαρύδη Ε., Το ελληνικό σπίτι. Ο εξευγενισμός της κατοικίας στα υστεροκλασικά χρόνια, Αθήνα 1996.
Borden. Daniel Architecture the history of western architecture

Περιοδικά

Ψηφιακή έκδοση: www.archaiologia.gr/αρχείο-τευχών/

Καμπούρη Ευαγγελία- Ευδοξία Μαυρουδή- Κορνηλία Τρακοσοπούλου. 1983. «Τα νεότερα μνημεία της
Θεσσαλονίκης». Περιοδικό Αρχαιολογία. Μάιος 1983, τεύχος 7-Αφιερωμα Θεσσαλονίκη

Πρακτικά συνεδρίων-κατάλογοι εκθέσεων

Κατάλογος έκθεσης 2014. Heaven and Earth

Καραγιάννη 2008: Καραγιάννη Φ.(επιμ.) Σεμινάριο 2ο «Προσκτίσματα των παλαιοχριστιανικών, Βυζαντινών και μεταβυζαντινών ναών». Aιμος. Εταιρεία Μελέτης της μεσαιωνικής αρχιτεκτονικής των Βαλκανίων και της προστασίας της. Κύκλος σεμιναρίων: Μεσαιωνική αρχιτεκτονική και λειτουργία. Διεύθυνση: Ευαγγελία
Χατζητρύφωνος. University studio press. Θεσσαλονίκη 2008

Εκπαιδευτικά έντυπα ΥΠΠΟ

Πρόγραμμα Μελίνα, «ψηφίδες του βυζαντίου», «Τα μυστικά ενός μνημείου», ΥΠ.ΠΟ-Διεύθυνση βυζαντινών
και μεταβυζαντινών μνημείων-Νεστοριδου-1999, Δύο αιώνες νεώτερης αστικής κατοικίας: Ν. Χαρκιολάκης
ΥΠ.ΠΟ -Διεύθυνση αναστήλωσης νεωτέρων και σύγχρονων μνημείων

Καπνικαρέα, ένα μνημείο στο κέντρο της αγοράς (εκπ. βιβλίο) Γνωριμία με την Αθήνα των μεσοβυζαντινών
χρόνων.

Εκπαιδευτικά έντυπα Μουσείου Βυζαντινού πολιτισμού Θεσσαλονίκης

1. Ανακαλύπτοντας το παρελθόν http://mbp.gr/edu/images/stories/paper/Anakalyptontas.pdf
2. Το Βυζαντινό κάστρο http://mbp.gr/edu/ekpaideytika-programmata/1.3/to-bizantino-kastro
3. Όψεις καθημερινής ζωής http://mbp.gr/edu/ekpaideytika-programmata/1.3/opseis-tis-kathimerinis-zois

ΕΞΤΡΑ εκπαιδευτικά έντυπα

ΥΣΜΑ (έντυπα για Ακρόπολη)
• Αρχαία Αγορά
• Ασκληπιείο Κω
• Αρχαίο θέατρο (θέατρο Διονύσου)

Μεσσίνας 1998. Μέσσινας Ηλίας. διδακτορικη διατριβη. Οι συναγωγές στην Ελλάδα, η αρχιτεκτονική τους και η σχέση τους με την ιστό της πόλης και την εβραϊκή συνοικία: συγκριτική μελέτη της ιστορίας και αρχιτεκτονικής των συναγωγών της Βορείου Ελλάδος, η θέση τους στην εβραϊκή συνοικία και η παρουσία του http://www.didaktorika.gr/eadd/handle/10442/11795

Εκπαιδευτικά έντυπα άλλων εκδόσεων

Σβορώνου: Αθήνα
Σβορώνου: Θεσσαλονικη

Ιστοσελίδες από διαδίκτυο

http://www.culture2000.tee.gr/ATHENS/
http://www.eie.gr/byzantineattica/
http://www.iaen.gr/ta_sholika_ktiria_tis_protobathmias_ekpaidefsis__1821_1929_-b-18*372.html
http://www.modmovathens.gr
http://odysseus.culture.gr/
http://www.agathe.gr
Αρχαιολογία της πόλης των Αθηνών http://www.eie.gr/archaeologia/gr
Ελληνική ιστορία στο Διαδίκτυο http://www.tmth.edu.gr
Αρχείο Θεάτρων: http://www.theatre-architecture.eu/db.html?searchResult=year

http://www.diazoma.gr/

http://www.fhw.gr/chronos/gr/

Αποθετήριο εκπαιδευτικού περιεχομένου για την Ακρόπολη: http://repository.acropolis-education.gr/acr_edu/?locale=el

Αρχείο Συναγωγών http://www.synagogues360.org/

Λεξικά-Γλωσσάρια

Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού Μικρά Ασία
http://www.ehw.gr/asiaminor/

Κωνσταντινούπολη
http://constantinople.ehw.gr/forms/fLemmaBodyExtended.aspx?lemmaID=11760

Muller, Werner, dtv-Atlas zur Baukunst: Tafeln und Texte / Algemeiner Teil Baugeschichte von Mesopotamien bis
Byzanz. Baugeschichte von der Romanik bis zur Gegenwart. Munchen: Deutscher Taschenbuch , c1974-1981

Μπούρας-Φιλιππίδης. 2013: Μπούρας Χαράλαμπος-Φιλιππίδης Δημήτρης. Αρχιτεκτονική. Εκδοτικος οίκος Μέλισσα

Καλοπίση- Βερτη, Παναγιωτίδη-Κεσίσογλου.2010: Καλοπίση-Βέρτη Σ., Παναγιωτίδη-Κεσίσογλου Μ.

Πολύγλωσσο εικονογραφημένο λεξικό όρων Βυζαντινής αρχιτεκτονικής και γλυπτικής. Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης. Ηράκλειο 2010.

Λεξικό κοινής νεοελληνικής γλώσσας: http://www.greek-language.gr/greekLang/modern_greek/tools/lexica/triantafyllides/

(αστική ανάπλαση) http://www.ypeka.gr/Default.aspx?tabid=325

http://www.theacropolismuseum.gr/sites/default/files/askl_gr.pdf

(Φιλανθρωπικά ιδρύματα-ξενοδοχεία)

http://constantinople.ehw.gr/forms/fLemmaBodyExtended.aspx?lemmaId=10853#chapter_0

Glossary of Medieval Art and Architecture
http://www.medart.pitt.edu/_medart/menuglossary/INDEX.HTM

http://morfologia.arch.duth.gr/3o_etos/3o_exam_VI/paradosiaka.pdf

http://www.larousse.fr/encyclopedie/

Ιστοσελίδες-εφαρμογές με εκπαιδευτικό υλικό

Εξερευνώντας τον κόσμο του Βυζαντίου http://exploringbyzantium.gr/EKBMM/Page?name=index&lang=gr

Η καστροπολιτεία του Μυστρά http://www.culture.gr/culture/mystras-edu/

Εκπαιδευτικές εφαρμογές μουσείου Ακρόπολης

http://www.ysma.gr/theglafkaproject/#/el/help/preparation/step0

Η ζωφορος του Παρθενωνα http://www.parthenonfrieze.gr/#/home

Αρχαιογνωσία και Αρχαιογλωσσία στη Μέση Εκπαίδευση

Η Αρχαία Ελληνική Τέχνη και η Ακτινοβολία της http://195.251.117.186/digitalAssets/ancient_greek/history/art/index.html

Η Ρωμη και ο κόσμος της http://195.251.117.186/digitalAssets/ancient_greek/history/rome/index.html

http://www.imma.edu.gr/

Σχολικά βιβλία

Εικαστικα Γ΄ Γυμνασιου
http://ebooks.edu.gr/modules/ebook/show.php/DSGYM-C115/540/3552,14581/

Οικιακη οικονομία Α’ Γυμνασίου- για κατοικία Αρχιτεκτονικό σχεδιο (Γ’ τάξη Γενικού Λυκείου)
http://ebooks.edu.gr/modules/ebook/show.php/ DSGL-C119/48/344,1374/

Ιστορία Γ’ Δημοτικου- για βωμο http://ebooks.edu.gr/modules/ebook/show.php/ DSDIM-C103/88/698,2635/

Νόμοι-Χάρτες

Νέος Οικοδομικός Κανονισμός (Ν.4067). Φεκ αρ. 79 (9-4-2012)Αρθρο 2-ορισμοί
http://www.ypeka.gr/LinkClick.aspx?fileticket=5nRUKLGlL8E%3D&tabid=506&language=el-GR

Νόμος υπ’αριθ.3028 «Για την προστασία των Αρχαιοτήτων και εν γένει της Πολιτιστικής Κληρονομιάς» /αρ.φυλλου
153, 28/6/2002 http://portal.tee.gr/portal/page/portal/SCIENTIFIC_WORK/arxeia_diafora/%CD%203028-2002.pdf

Χάρτα Nizny Tagil -Βιομηχανικη κληρονομιά